metropolis m

Dat is het in zekere zin ook. ArtTable is een vereniging van professionele vrouwen in de beeldende kunst. De vereniging werd in 2005 naar voorbeeld van ArtTable US opgericht door Deborah Campert Wolf (kunstadviseur ABN Amro collectie 1983-2003) en Marieke Sanders (privéverzamelaar) met als doel om de positie van vrouwen in de kunstwereld te bevorderen. Vandaag de dag hebben we in Nederland ruim honderd leden, afkomstig uit verschillende sectoren van de kunstwereld. Sommige vrouwen staan aan het begin van hun carrière, de meesten hebben een seniorpositie. Om lid te worden moet je een erkende positie in de kunstwereld hebben opgebouwd, maar we moedigen nadrukkelijk ook jonge talenten aan om zich aan te melden. Onze missie is het delen van expertise en ervaringen en het stimuleren van de carrières van vrouwen in alle stadia van hun loopbaan. Daarnaast willen wij onze leden en het bredere publiek informeren over belangwekkende ontwikkelingen en vraagstukken in de beeldende kunst, door middel van informele ontmoetingen, gesprekken en openbare symposia.

Dit is de tweede keer dat ArtTable Nederland een dergelijk groot en internationaal symposium organiseert. In 2010, ter gelegenheid van ons vijfjarig bestaan, organiseerden we het symposium Changing Attitudes: Attuning Feminist Legacies in samenwerking met het Stedelijk Museum Amsterdam, met onder anderen Cornelia Butler, Jo Baer, Silvia Eiblmayer, Mirjam Westen en Hendrik Folkerts. Dit jaar bestaan we dus tien jaar en dat wilden we opnieuw op een inhoudelijke en toepasselijk wijze vieren en delen met het publiek door middel van een internationaal symposium. We zijn ontzettend blij dat we het ditmaal kunnen organiseren in het Rijksmuseum en dat we kunnen aansluiten bij het Amsterdam Art Weekend.

Soft power is gebaseerd op verleiding en overtuigingskracht. Volgens Joseph Nye berust de soft power van een land op drie middelen: de cultuur, de politieke waarden en het buitenlands beleid. Nye stelt dat verleiding altijd effectiever is dan dwang, en veel waarden als democratie, mensenrechten en individuele mogelijkheden zijn zeer verleidelijk. Een bepaalde cultuur kan zo aantrekkelijk zijn dat buitenstaanders overtuigd raken van haar innerlijke kracht en niets liever willen dan er deel van uitmaken. Ik weet niet welke concrete voorbeelden Nye in gedachten had, maar je kan bijvoorbeeld denken aan de jazz, de Afro-Amerikaanse muziekvorm die in de twintigste eeuw de wereld veroverde en die zo vitaal was dat ook blanke Amerikanen en Europeanen zich aangesproken voelden door deze vrije, improviserende muziekstroming.

We hebben veel vooraanstaande binnen- en buitenlandse sprekers weten te engageren, waaronder Abdellah Karroum (directeur Mathaf, Qatar), Clémentine Deliss (zelfstandig curator en onderzoeker), Reem Fadda (curator 6e Marrakech Biennale), Beatrix Ruf (directeur Stedelijk Museum), Renilde Steeghs (ambassadeur Internationale Culturele Samenwerking) en vele anderen. Het zijn inderdaad mensen in leidinggevende posities, kritische denkers en doeners, die goed kunnen reflecteren op vragen over macht, leiderschap en de internationale kunstwereld. Daarbij hebben we uitdrukkelijk ook kunstenaars uitgenodigd als sprekers, zoals Wendelien van Oldenborgh, Barbara Visser en Metahaven, omdat zij vanuit hun praktijk weer een ander perspectief kunnen bieden op het krachtenveld. En er vindt ook een bijzondere performance plaats van kunstenaar Alexis Blake.

We vinden het belangrijk dat er naast alle verbale, theoretische uitingen over soft power ook ruimte is voor een beeldende reflectie op het onderwerp. Deze performance, Allegory of the Painted Woman, is een ontmoeting tussen twee danseressen in een choreografie gebaseerd op klassieke poses van vrouwen uit de kunstgeschiedenis. Bij hoge uitzondering mag de performance plaatsvinden in de Eregalerij, te midden van de meesterwerken van de grote, blanke, mannelijke kunstenaars van de zeventiende eeuw. Daarmee is het een prachtige subtiele kritiek op de Nederlandse (kunst)geschiedenis en de collectie van het Rijksmuseum waarin vrouwelijke kunstenaars zijn ondervertegenwoordigd en de geportretteerde vrouwen uitsluitend blank zijn of afgebeeld als allegorieën.

Zoals je zegt: kunst dwingt niet, zij verleidt. Ze nodigt uit tot overpeinzing, tot bezinning en herbezinning en in sommige gevallen tot actie. Kunst kan ons doen beseffen dat verandering mogelijk is zonder geweld. Dat is de soft power van kunst. Maar deze macht is niet alleen symbolisch, ze heeft ook een daadwerkelijke politieke uitwerking. Als een vorm van culturele diplomatie bijvoorbeeld, door deuren te openen voor politieke onderhandelingen. Europese landen liepen altijd voorop in het investeren in kunst en cultuur om internationale uitwisselingen te bevorderen. Maar we zijn niet meer de enige spelers op het veld. Overheden van over de hele wereld begrijpen steeds meer wat het belang van soft power is. Denk aan de musea, biënnales en culturele instituten die overal ter wereld uit de grond worden gestampt. De (zachte) kracht van musea is vele malen groter dan men zou denken. Musea en kunstinstellingen kunnen hun boodschap op internationale schaal overbrengen aan miljoenen mensen. Een goed voorbeeld is het Picasso in Palestine project, waarbij een schilderij van Picasso’s uit de collectie van het Van Abbemuseum in bruikleen werd gegeven aan een tentoonstelling in Ramallah, waardoor een gevoel van ‘normaliteit’ over Palestina werd gecreëerd en de regio op de internationale kaart werd geplaatst.

Het gevaar – of het ‘addertje onder het gras’ zoals jij dat noemt – is wellicht dat kunst hier enkel wordt ingezet om een positief imago te projecteren terwijl achter de schermen de misstanden blijven bestaan. Denk bijvoorbeeld aan de weigering van de Verenigde Arabische Emiraten vorig jaar om een visum te verstrekken aan kunstenaars die openlijk kritiek uiten op de slechte arbeidsomstandigheden bij de aanleg van museumeiland Saadiyat bij Abu Dhabi. Wat is de waarde van de soft power van kunst als haar fundamentele waarde – het kritisch ondervragen van bestaande kaders van ideologie en esthetiek – wordt verloochend?

In deze tijd van conflict en crisis is het belang van de ‘zachte krachten’ van kunst groter en urgenter dan ooit tevoren. De recente terroristische aanslagen in Parijs, Beiroet en Bagdad én de daaropvolgende oorlogstaal van onze Europese leiders tonen aan dat de wereld zich – om een understatement te gebruiken – niet vanzelfsprekend ontwikkelt richting vrijheid en democratie. Tegelijkertijd zorgt het huidige rendementsdenken, vooral binnen het onderwijs en de kunstsector, voor een uitholling van democratische waarden en elk gevoel van verdieping, meerduidigheid en empathie. Deze ontwikkelingen maken duidelijk dat we moeten blijven hameren op het belang van de zachte, ‘nutteloze’ kunsten. Omdat juist zij – zoals Ramsey Nasr het eerder dit jaar zo goed formuleerde in zijn opiniestuk in het NRC – “onze grootste bescherming vormen tegen kortzichtigheid en fundamentalisme”.

De dag is opgebouwd uit een ochtend- en middagprogramma, elk met twee rondetafelgesprekken. Tijdens de eerste ‘round table’ presenteren de sprekers een persoonlijk statement of een case study uit hun eigen praktijk en daar wordt vervolgens door de deelnemers aan de tweede round table op gereageerd, onder leiding van moderator Stephan Sanders. In de middag focussen we op soft power en culturele diplomatie. Wat is de rol van kunst in internationale relaties? Kan kunst ingezet worden om cultureel begrip te bevorderen en culturele misverstanden te voorkomen, of moet de autonomie van kunst juist beter beschermd worden tegen dit soort impulsen om haar te ‘instrumentaliseren’?

In de ochtend gaan we dieper in op de relatie tussen soft power en vrouwen. Soft power wordt vaak geassocieerd met een vrouwelijke vorm van leiding geven, een vorm die gebaseerd is op verleiden en onderhandelen, op samenwerking en gelijkwaardigheid. Uiteraard stellen we zelf ook de vraag of deze leiderschapsstijl voorbehouden is aan vrouwen. Bestaat er überhaupt een ‘vrouwelijke manier’ van macht uitoefenen? En is soft power met name vertegenwoordigd in de culturele sector?

We houden het onderwerp ‘soft power’ dus kritisch tegen het licht, maar daaronder ligt een oprecht geloof in de ‘zachte krachten’ van kunst. Ahmed Aboutaleb verwoordde het afgelopen zomer heel krachtig tijdens zijn Zomergasten-uitzending: de niet aflatende druk van zachte kracht kan voor verandering zorgen, zoals water in staat is een steen uit te hollen. Het gaat ons niet om ‘meer vrouwen aan de top’, maar om een diepe culturele verandering, waarbij we overgaan van een hard-power wereld – met zijn rendementsdenken en geloof in militaire macht en geld – naar een soft power samenleving waarin ruimte is voor diversiteit, kwetsbaarheid en wederzijds begrip.