metropolis m

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema houdt zich vooral bezig met sociale geschiedenis, geheugen en sociaal-politieke vraagstukken. Op ons verzoek en mede naar aanleiding van haar presentatie in De Oude Kerk in Amsterdam (nog twee weken te zien) gaat M.Maria Walhout, zelf beeldend kunstenaar, in gesprek met Zito Lema over de plaats van religie in beider werk en in de kunst. Ruim twee uur spraken ze over de Oude Kerk, de Beeldenstorm, de choreografie van een kerkdienst, verzet en de ruimte die kunst kan bieden voor ambiguïteit.

Aimée Zito Lema’s project in de Oude Kerk leek vanaf het begin al getekend door een conflict waarin religie een rol speelt. De Oude Kerk is tegelijkertijd een museum en presentatieinstelling voor hedendaagse kunst, en het is ook een belangrijk monument en een godshuis: de protestantse kerk heeft er wekelijks dienst. Aimée beschrijft het als meerdere partijen die één huis delen. Direct aan het begin van haar werkperiode raakt ze verstrikt in een conflict dat al jaren rondom de Oude Kerk plaatsvindt over de rol van de kerk, de betekenis van kunst en zelfs over de lezing van specifieke werken. De rode glas-in-loodramen die Giorgio Andreotta Calò in de kerk installeerde, waarvan er één een vast onderdeel wordt van de kerk, zijn een doorlopend twistpunt. Er is op een gegeven moment zelfs sprake van een bommelding tijdens een finissage.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema

 ‘Ik vond dat wel shockerend! Maar ik was ook verrast dat de combinatie van kunst en religie nog zoveel los kan maken, zoveel woede en passie. Ik begon me in dat conflict te verdiepen en verzamelde al snel stapels aan juridische documenten waarin verschillende standpunten worden beargumenteerd. Mijn werk gaat vaak over conflicten, maar meestal over conflicten uit het verleden, bijvoorbeeld rondom de dictatuur in Argentinië. Nu zat ik er echt middenin.

Ik zocht eigenlijk een lens of een kader om dit conflict door te kunnen bekijken. Zo begon ik een connectie te maken met een ander conflict waarbij de Oude Kerk een rol speelde, en dat eigenlijk ook over kunst ging: de Beeldenstorm van de zestiende eeuw.’

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

M. Maria Walhout

 ‘Ik kom uit een protestants nest, met het verhaal van de Beeldenstorm ben ik natuurlijk bekend. Bij mij werd vroeger op de reformatorische school echt over de Beeldenstorm gepraat als een soort “zuivering” van de kerk, de beelden leidden af van God of van de persoonlijke relatie tot God. Als je ziet wat er daarvoor allemaal aan kunst is vernield geeft dat toch wel een ander beeld.’

Aimée Zito Lema

‘Ik bekijk het meer vanuit de sociale geschiedenis, als een vorm van burgerlijk verzet: als deel van een beweging die de religie terug wilde brengen naar het volk. Ik vond er zelfs een uitgebreid pamflet over, dat een paar jaar geleden door anarchisten in Argentinië is geschreven. Het beschrijft hoe de liturgie werd vertaald naar de taal van de mensen, zodat het “gewone volk” direct toegang kreeg tot het woord van God.’

M. Maria Walhout

‘Toch vraag ik me af of die focus op de taal na de Beeldenstorm niet heeft geleid tot een saaie, sombere kerk. Ik verveelde me er vaak als kind. Met die beelden verdween er natuurlijk ook een niet-talige laag van ervaring. Ik las ergens dat de protestantse kerk niet zonder iconen is, maar dat alle beelden zijn vervangen door het icoon van een open bijbel op de preekstoel. Die bijbel is dan wel in de taal van het volk, maar alsnog staat meestal alleen de dominee elke week op die preekstoel. En die “taal van het volk” kan natuurlijk alsnog uitsluitend zijn.’

M. Maria Walhout: ‘Ik probeer via kunstpraktijk een ambigue ruimte binnen de religieuze praktijk op te zoeken’

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema

‘Ik vond het fascinerend te lezen dat de protestanten het beeld wilden vervangen door het woord, omdat het woord zou staan voor gelijkheid. Misschien komt dat ook wel weer terug in het conflict om de kerk als kunstruimte. Hedendaagse kunst wordt door sommige mensen als elitair of uitsluitend gezien, onder andere omdat er een taal wordt gesproken die niet voor iedereen toegankelijk is. Volgens mij heeft dat er ermee te maken dat mensen kunst op een rationele manier willen begrijpen, maar kunst ook juist op andere niveaus spreekt. Het is eigenlijk merkwaardig dat die weerstand tegen de kerk als kunstruimte de vorm heeft gekregen van stapels brieven in juridische taal, die ook weer voor veel mensen ontoegankelijk zijn. In beide conflicten komt de relatie tussen tekst, beeld en kennis terug.’

M. Maria Walhout

‘Misschien gaat het ook om een verzet tegen ambiguïteit. Het conflict om het rode raam lijkt te gaan om de betekenis van het werk: is het een commentaar op de geschiedenis van de beelden in de kerk, of is die betekenis enkel leesbaar voor een kunstpubliek? Of gaat het werk toch over de rode ramen in de buurt? Zou je misschien kunnen zeggen dat juist die ambiguïteit van betekenis hier beschermd wordt, en dat daar dan verzet tegen is?’

Aimée Zito Lema

‘Als dat het conflict is, gaat dat denk ik meer om dogma dan om religie. Volgens mij is die clash er zodra er dogma is. Ik heb het idee dat dogma kunst uitsluit. Jij spreekt nu over kunst als ambiguïteit, maar misschien is dat wat dogma niet kan toestaan.’

M. Maria Walhout

 ‘Het is interessant dat je dat zegt, omdat ik misschien wel precies daarnaar op zoek ben in mijn onderzoek. Ik probeer via kunstpraktijk een ambigue ruimte binnen de religieuze praktijk op te zoeken. Op dit moment doe ik onderzoek naar glossolalie, of tongentaal, een gebedstechniek die buiten taligheid om plaatsvindt. Ik ben daar ook in geïnteresseerd vanuit een queer perspectief, waarin die buiten-taligheid iets bevrijdends kan zijn tegenover de uitsluiting die taal vaak in zich draagt. Ik focus daarin meer op religieuze praktijk dan op dogma.’

M. Maria Walhout, Cupio Dissolvi (Rapture), detail, 2017. Installatie met gevonden objecten, prints en water.

M. Maria Walhout, Cupio Dissolvi (Rapture), detail, 2017. Installatie met gevonden objecten, prints en water.

Aimée Zito Lema

‘Voor ons gesprek wisselden we wat werk uit. Eén beeld sprong er voor mij uit: een foto van een glazen schaal waarin een bijbel onder water ligt. Hoe kwam je tot dat beeld?’

M. Maria Walhout

 ‘Dat is een foto van een installatiewerk dat ik maakte met gevonden objecten – onder andere boeken, prints, orakelkaarten en kristallen – en drie glazen schalen. In één van die schalen lag een potlood, in de andere twee ieder een boek: een paperback met de titel De overbodige man en een King James bijbel. Tijdens de opening deed ik een performance waarna ik de schalen met water vulde. Dat werk kwam deels voort uit een fascinatie met het doopritueel. Daarin staat het water eigenlijk symbool voor de dood: bij de onderdompeling “sterft” je oude zelf, daarna kom je als herboren uit het water. Volgens sommige theorieën is een ritueel pas een ritueel als het openstaat voor het onbekende, voor de transformatie, en moet je anders van een ceremonie spreken. Ik wilde die transformatie uitrekken en materieel maken. Elk boek reageert anders op dat water; deze bijbel zoog zich helemaal vol met water en krulde vanaf de kaft open, alsof er heel veel lucht uit kwam. Tijdens de tentoonstelling ademde die als het ware uit en kwam helemaal onder water te liggen. Ik had trouwens een vergelijkbare ervaring als die jij eerder omschreef: na de opening vertelde iemand me dat ze geschokt was toen ze zag dat ik water over de bijbel ging gieten. Ze had die performance heel emotioneel beleefd. Ik had niet zo over een “shock factor” nagedacht, maar ik was wel positief verrast met zo een emotionele respons op de performance.’

Aimée Zito Lema

‘Ik vraag ernaar omdat ik zelf ook vaak beelden onder water laat zien. Water draait voor mij om erosie. Onder water komen de papiervezels los van de print, dus de print blijft alleen “heel” zolang het water niet bewogen wordt. Dat verankert het beeld in het hier en nu. In de Oude Kerk ga ik ook prints onder water laten zien. Het is interessant, want het dak van de Oude Kerk is eigenlijk gebouwd als een omgekeerd schip, met een lichte constructie. Dat moest ook, omdat Amsterdam op een drassige bodem gebouwd is. Nu zet ik grote bakken water op de vloer met prints erin. Voor die prints baseerde ik me op schilderingen die nog op het gewelf van de Oude Kerk te zien, en op archiefmateriaal over de restauratie van het gebouw. Ik combineerde de beelden daaruit om nieuwe beelden te maken. Het zijn zwart-witte bitmaps geworden die eigenlijk een hele grafische kwaliteit hebben, de beelden zijn bijna tot tekst teruggebracht.

Voor een ander werk heb ik samengewerkt met een groep jongeren. We hebben de stapels documenten over het huidige conflict als materiaal genomen. Zoals ik eerder zei is de taal daarvan ook heel exclusief. Tijdens de workshops probeerden we de woorden los te maken van die context en iets nieuws te schrijven. De gedichten die daaruit voort zijn gekomen zullen als audio-installatie te beluisteren zijn. Vanwege corona zijn de kerkdiensten nu natuurlijk online, en ik kijk mee naar die livestreams. Ik probeer daaruit op te maken hoe die gemeente of die predikant kijkt naar de plaats van het woord in dat gebouw. Ik wil ook met hen bespreken waar zij denken dat die audio-installatie hoort. Het werk moet hen denk ik meenemen. Zij zijn deel van het conflict waar ik over spreek. Het is een beetje alsof ik bij iemand thuis een werk ga installeren.’

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, Amsterdam. Foto: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée Zito Lema, Here Is Where We Meet, Oude Kerk, fotografie: Gert Jan van Rooij.

Aimée leest voor uit één van de gedichten die door de kerk zullen klinken, Zijn huis door Mona Thomasse. Het begint: God is dan wel alwetend / maar vrijheid kent hij niet / Hij hangt met zijn rug / omhoog vastgezogen aan het / plafond, en later: de beelden blijven rustig staan, God wil / eigenlijk zwarte ramen.

Aimée Zito Lema: ‘Ik vind het altijd een mooi idee om de geschiedenis als ruw materiaal te gebruiken in een kunstpraktijk. Het kan natuurlijk ook gevaarlijk zijn, maar ik denk dat kunst die vrijheid kan nemen’

M. Maria Walhout

 ‘Dat gaat ineens toch heel expliciet over God. Interessant dat je, juist bij dit werk, inspeelt op de choreografie van de diensten die in de kerk plaatsvinden. In het werk met de prints lijk je ook in te gaan op de geschiedenis van religie in de kerk: je haalt beelden van het plafond naar de grond, en je werkt met beeld alsof het tekst is. Toen ik eerder naar je werk keek en zocht naar wat onze praktijken verbindt, moest ik denken aan het woord “heractiveren”. Je lijkt een gesprek te heractiveren dat in de kunst misschien niet vaak aan bod komt. Maar misschien kan het ook als een statement gelezen worden, helemaal binnen dit conflict. Hoe denk je daarover? Hoe denk je dat de kerkgemeenschap het werk zal zien?’

Aimée Zito Lema

‘“Heractiveren” vind ik wel een mooie term. Ik denk dat dat in mijn praktijk meestal gaat om verhalen van vroeger, die ik via beelden ken. Vanuit beelden kan ik die geschiedenis opnieuw lezen. Ik vind het altijd een mooi idee om de geschiedenis als ruw materiaal te gebruiken in een kunstpraktijk. Het kan natuurlijk ook gevaarlijk zijn, maar ik denk dat kunst die vrijheid kan nemen.’

M. Maria Walhout

 ‘De vrijheid om dat gevaar te lopen?’

Aimée Zito Lema

‘Ja. Je brengt iets in de wereld, en dat is niet zonder gevaar. Maar ik ben niet zozeer geïnteresseerd in een historisch onderzoek of een verhaal dat “waar” is. Ik denk dat daarom ook de kunst mijn plek is – juist omdat het die ambiguïteit toelaat. Zo kan ik zonder taal iets over de geschiedenis zeggen, in het nu.’

De tentoonstelling Here Is Where We Meet van Aimée Zito Lema is not t/m 22 augustus te zien in de Oude Kerk te Amsterdam. Meer informatie op de website.

M. Maria Walhout

is kunstenaar en momenteel bezig met de afronding van een PHD aan Goldsmith’s in Londen

Recente artikelen