metropolis m

Beeld door Anne-Marie Twigge

Allerbeste toekomst! Ter inspiratie lees ik een open brief van de Amsterdamse kunstenaar Stijn Verhoeff in Metropolis M Nr 4-2015. Wat is er toch gebeurd met de toekomst in ons denken over kunst, vraagt Verhoeff vertwijfeld. ‘We hebben je nodig, Toekomst. We kunnen niet zonder je. Het hedonistische heden is akelig leeg… We wachten op je komst. Nu meer dan ooit.’

Een halve eeuw eerder was de toekomst een fundamentele kracht in alle sectoren van cultuur. Neem alleen al de beeldende kunst. Ze kon niet abstract genoeg zijn en als wat dat betrof alles was bereikt, lag er al weer een ander doel in het verschiet. Het immateriële kunstwerk. Het lonken van de technologie. De emancipatie van de massa. Iedereen kunstenaar. Het opgaan van de kunst in het gewone leven. Steeds mooier.

En dan de cultuurinstellingen! Opgewekte toekomstverwachtingen in overvloed. Ze werden populair in de jaren zestig. Ze groeiden onstuimig in de decennia daarna en baarden vele kindjes. De kunstinstellingen namen het stokje over van de kerk, alsof zelfs het meest de vrijgevochten individu diep in haar hart nooit was vergeten dat alle kunstvormen voortkomen uit religie. Blijkbaar moest het gemis gecompenseerd worden. En nog steeds varen onze instellingen daar wel bij.

Beste Stijn, de toekomst heeft ook in de tussentijd wel eens gewankeld. Eind jaren zeventig zongen we No Future mee met Johny Rotten en begin jaren tachtig was iedereen een nihilistische ‘doemdenker’ in de context van nucleaire wereldoorlogsdreiging. Toegegeven, er was nog steeds een toekomstbeeld, maar dat was dystopisch geworden – denk eerder aan de roemloos aan hun einde komende robots van Blade Runner dan aan de eindeloos voorwaartse reis van de Battlestar Gallactica of aan de optimistische Sun Ra in Space is the Place. Achteraf gezien was dit inktzwarte toekomstbeeld erg gebonden aan een specifieke culturele omgeving. Elders werd de Toekomst in deze tijd ten volle omarmt. Bijvoorbeeld bij de oprichting van de eerste Europese optiebeurs, in Amsterdam, hét middel om te speculeren op verwachte winsten. Iran werd het centrum van een heuse Islamitische Revolutie. Als dát geen enthousiaste en liefdevolle omhelzing van de Toekomst was! En de cultuursector bleef rustig uitdijen – niet langer zo maar vertrouwend op toekomstbeelden, maar des te meer op economische motieven. Niet langer ‘iedereen kunstenaar’, maar ‘topcultuur’. De Toekomst bleef, en deze bleef ondanks alles positief ingekleurd.

1990

Er is in 2015 opvallend veel willekeur onder de vele op Isternet rondzwervende toekomstscenario’s. Eén zo’n scenario doet een verhelderende suggestie van de hand: als je 25 jaar vooruit wilt kijken, duik dan eerst met eenzelfde periode de geschiedenis in en probeer een toekomstbeeld vast te stellen op basis van wat men toen wist en dacht. Dus van 2015 naar 1990. Dat was een jaar na de (onvoorspelde) val van het IJzeren Gordijn en de uitvinding van het World Wide Web. Het belang van de laatste bleek pas later. Het globale kapitalisme plaveide de weg naar voren in de tijd, want er waren geen religieuze, ideologische of geopolitieke obstakels van betekenis meer. Ik denk dat hier de basis ligt voor het hedonisme dat jij bespeurt, Stijn. Sommigen spraken zelfs van The End of History: het leven als een continue herhaling van zetten, en onze kunstinstellingen als kooien voor rotsvast geklonken canons. Je kunt je er wel iets bij voorstellen als je door de supermarkt loopt, en onafgebroken de popmuziek hoort waarvan de uiterste houdbaarheidsdatum soms wel 25 jaar achter ons ligt. Popmuziek als disciplinering van de supermarktbezoeker – de massaconsument gevangen in zijn eigen cultuurgeschiedenis. Beste Stijn, het spreekt toch maar mooi voor Johnny Rotten dat we zijn muziek nooit in een dergelijke omgeving hebben terug gehoord.

Trouwens, de Toekomst zelf werd in de tang genomen. Gereedschappen met fraai klinkende namen als Collateral Debt Obligations en Credit Default Swaps stammen uit deze periode. Dankzij hen werd het uiterst lucratief te speculeren met verwachte winsten uit rente op langlopende schuld. Hoezeer de Toekomst werd gekoloniseerd door dit financiële piramidespel kwam pas in 2008 aan het licht: de mens was slaaf geworden van krediet, voor eeuwig gestoken in de schulden. Alweer die kooi.

Ach Stijn, in de toekomstbeelden uit 1990 lees je daar nog helemaal niets over. Zelfs de meest basale zaken worden nog over het hoofd gezien. Jij als kunstenaar in de dop had heus niet aan zien komen dat één zo’n eigenzinnige collega van jou met een iconische aanslag op het financiële hart van wereldhoofstad New York een miskende maar invloedrijke religie op de kaart zou zetten in het Westen. De bedenkelijke houdgreep van finance op het dagelijks bestaan anno 2015 had werkelijk niemand kunnen bedenken.

Op het moment dat jij je brief schrijft, Stijn, zit je er nog midden in, en je klaagt over een veelheid aan vage toekomstbeelden terwijl je liever één robuust perspectief krijgt aangereikt. In de toekomstscenario’s die rond 2015 willekeurig op Isternet opdoemen, wordt de existentiële vermoeidheid van het materialisme breeduit geventileerd. Een Kaahin voorspelt over 2040: ‘Self-reliance and a search for meaning of life replace the scramble for material status.’ Hij vertolkt een logisch onderbuiksentiment, maar op dat moment ligt er nog geen enkele remedie tegen het materialisme binnen handbereik.

Maar van 1990 tot 2015 profiteerden we nog vrijwel onafgebroken van de winsten van het globale financiële systeem en zijn doorwrochte instrumentarium. Ik heb het even niet over de langzame teloorgang van de welvaartsdeling; ik kijk liever naar onze cultuurinstellingen. Wist je dat in deze periode voor bijna een half miljard is verspijkerd aan cultuurgebouwen aan alleen al het Museumplein in Amsterdam? Je kunt erbinnen flaneren, shoppen, lunchen en uitgebreid dineren, je bedrijfsuitjes organiseren, en tussendoor de composities beluisteren en de kunstwerken bewonderen die je ook kunt opzoeken op het Isternet… Is de voorspelling dat kunst en leven in elkaar opgaan dan toch nog uitgekomen? Rembrandt werd met God vergeleken. Sommige bezoekers barstten zelfs spontaan in huilen uit bij het zien van bepaalde schilderijen, alsof ze voor een heilig icoon of de bloedende Christus stonden. Jezelf onderwerpen aan een kunstwerk… tsja Stijn, religie zit dieper in de mens dan jij waarschijnlijk ooit voor mogelijk had gehouden!

Natuurlijk, in het Renteloze Tijdperk zullen dergelijke verbouwingen wel nooit meer mogelijk zijn. Maar dat hoeft ook niet. We beschikken nu immers over de prachtigste tempels, die perfect voldoen aan onze eis om de geritualiseerde cultuurervaring terug te geven aan de grootst mogelijk doelgroep: het volk.

2040

Opgewekt pak ik mijn Air-bike; de rit zal me slechts een paar minuten kosten en ik hoef er niets voor te doen. Terwijl ik het 11 Februari Monument achter me laat, denk ik opnieuw aan jou Stijn, en aan onze Toekomst. Om precies te zijn aan het jaar 2070: mijn geloof is het grootste geworden! In jouw tijd werden de signalen daarvoor nog gewoonweg genegeerd. De afkeer van de greep van het kapitaal en de eindeloze schuld was er niet minder om. Aanvankelijk bleef de politiek machteloos geboeid door de ijzeren knevel van het financiële kapitalisme. De (onvoorspelde) doorbraak kwam pas in 2021 doordat de kandidaat van de moslimpartij zich wist te profileren als hét alternatief voor zowel de gezichtsloze Christendemocraten als het ideële, maar ideeëloze linkse kamp. In plaats van elkaar te bestrijden, gingen zij als één blok de verkiezingen in. De redelijkheid en humorvolle overtuigingskracht van Yassin Elforkani deed ook menig liberaal overlopen naar dit gemeenzame blok, en het ootmoedige charisma van de moslimpredikant deed extreem rechts verbleken als starre doemdenkerij. Er zaten bovendien directe voordelen aan zijn streven tot het instellen van de Islamitische grondwet. Het heffen van rente werd verboden en daarmee liep de opgeblazen rol van finance roemloos leeg. Samen met Frankrijk nam Nederland onder Hem bovendien al snel de leiding bij de hechtere eenwording van Europa en breidden de gesprekken tot verregaande samenwerking zich uit tot het Midden-Oosten. Egypte is al aangesloten. De onderhandelingen met Saoedi-Arabië zijn in gang gezet…

Behalve de invoering van het Renteloze Tijdperk veranderde er niet zo heel veel. De cultuurtempels, die zich voordien al zo goed hadden gekweten van hun taak van disciplinering van de massa, bleven behouden. De functie en openingstijden van sommige gebouwen moest noodzakelijkerwijs worden aangepast aan de bredere maatschappelijke vraag, maar dat was slechts een formaliteit.

Ik parkeer mijn Air-bike. Direct na het binnentreden van de Rijksmoskee spoed ik mij naar de Grote Hal waar de Nachtwacht nog steeds hangt. Vanzelfsprekend is de plek van het beroemde schilderij in de zaal een beetje aangepast. Het hangt nu aan de zijwand, haaks op de oorspronkelijke erewand. Een veel logischer oriëntatie.
Het is er aangenaam druk. Ik onderwerp me aan ‘s meesters chiaroscuro. Onwillekeurig wordt mijn oog aangetrokken door het onbestemde donkere vlak boven de Vaandrig, links van de lans van de Piekenier. Ik concentreer me op het diepe, diepe zwart van de verf. Ik maak een denkbeeldige reis naar de heilige plaats er recht achter… Ik zie dan de zwarte kubus… de onvoorstelbare pracht van de ka’aba, 6000 kilometer verderop… Ik kan mezelf niet langer bedwingen en laat mijn tranen de vrije loop.

LEES HIER DE BRIEF AAN DE TOEKOMST VAN STIJN VERHOEFF

Jelle Bouwhuis

PhD onderzoeker Moderne Kunstmusea, Globalisering en Diversiteit, VU Amsterdam

Recente artikelen