metropolis m

Op 5 en 6 februari vond op de KABK in Den Haag het symposium ‘The Artist as Researcher’ plaats. De conferentie werd georganiseerd door PhDArts Leiden en het IvOK (Instituut voor het Onderzoek in de Kunsten van de Universiteit Leuven). Kunstcriticus Janneke Wesseling (lector KABK) was de drijvende kracht achter het initiatief. De KABK in Den Haag biedt in samenwerking met de Universiteit Leiden sinds twee jaar kunstenaars een promotietraject aan. Het is inmiddels duidelijk dat dit een ontwikkeling betreft die niet te stuiten is. Zo biedt de Universiteit van Amsterdam een master artistic research aan, is er op de Universiteit van Maastricht een in de maak, en het Fonds BKVB stelt in samenwerking met het NWO in 2010 twee onderzoeksplaatsen ter beschikking.

Doel van het symposium was om het belang van de PhD voor het kunstonderwijs te bediscussiëren, maar ook in meer brede zin de relatie tussen de onderzoekscultuur en de artistieke praktijk. In de reacties in NRC Handelsblad werd tot dusver met name de nadruk gelegd op het eerste (Kun je de PhD van een kunstenaar wel een wetenschappelijke status toekennen, en zo ja onder welke voorwaarden). Maar voor de kunst is het juist belangrijk om deze ontwikkeling in een bredere context te plaatsen. In onze huidige informatiemaatschappij zijn ‘kennis en informatie’ sleutelbegrippen die gepaard gaan met commerciële, economische en culturele belangen. Tegenstanders beweren dan ook dat het aanschurken tegen de wetenschappelijke status van de onderzoeker de aanpassing en inkapseling van de kunstenaar door de samenleving symboliseert. (Bijvoorbeeld omdat je als kunstenaar meer maatschappelijk aanzien en mogelijkheden wint met een PhD op zak). Voorstanders zien kennis juist als nieuw medium zoals kunstenaars die zich al decennialang hebben toegeëigend in reactie op de maatschappij.

Bovenbeschreven spanningsveld bleek op de tweede symposiumdag van ‘The Artist as Researcher’ uit de key note lectures van respectievelijk Kitty Zijlmans (Professor aan de Universiteit van Leiden) en kunstenaar Stephan Dillemuth (als Professor verbonden aan de Kunstacademie van München). Volgens Kitty Zijlmans kenmerkt ons huidige tijdperk zich door een toenemende behoefte aan heterogeniteit. Kenniswijzen hebben zich zo ontwikkeld dat er nu behoefte bestaat de grenzen tussen verschillende soorten kennis doorzichtiger te maken. Artistic research is hier de vanzelfsprekende belichaming van. Stephan Dillemuth hield de zaal hierna een minder rooskleurig scenario voor. Hij sprak van een ‘research funding legitimation lingo’ en liet een kaart van Europa die zien letterlijk bedolven was onder de onderwijsinstellingen. De vrijheid binnen de kunst is slechts schijn, het is niet meer dan het juk van de vrijheid van de markt waaronder wij allemaal gebukt gaan. Interessant onderzoek kan niet door het onderwijs worden opgelegd, ze kan alleen binnen de kunstwereld zelf ontstaan, zo luidde zijn pleidooi voor de self made academy.

Beide lezingen brengen belangrijke kritische denkwijzen te berde, maar het draait uiteindelijk allemaal om de praktijk van de kunstenaar: wat levert zijn/haar onderzoek op in tekst en beeld en hoe situeert hij/zij zich binnen het maatschappelijke spanningsveld? Wat het symposium tot een succes maakte was dat er op beide dagen veel aandacht werd besteed aan de presentaties van Nederlandse en Belgische kunstenaars, cq PhD kandidaten.

In haar FOOD RELATED-project trekt Rosanna van Klaveren een denkbeeldige cirkel rondom de Noordpool, waarbij zij zich tot doel heeft gesteld binnen dat gebied onderzoek te doen naar de eetgewoonten van de inheemse volken. Een onderzoek waarvan de media (film, verhalen, objecten) en zijzelf nadrukkelijk een onderdeel uitmaken. Als eerst bezocht ze het plaatsje Kugluktuk in Nunavu, Canada (nabij de Arctische oceaan). Haar gedrevenheid dwingt bewondering af en geeft het project een dwingende noodzakelijkheid, diepgang en maatschappelijke betrokkenheid, die haar werk voorheen minder sterk had. Dat je de wereld niet rond hoeft reizen om een dergelijke noodzakelijkheid te vinden, bewees Henri Jacobs, die twee jaar research resident was aan de Gerrit Rietveld Aademie. Zijn ‘Surface Research’ (http://surfaceresearch-hj.blogspot.com/ en www.henrijacobs.be) is een onderzoek waarin tekening, typografie, taal en theorie op prachtige wijze samenkomen. En ook zijn onderzoek gaf een interessante verdieping van zijn werk weer.

Niet alleen maar academisch getouwtrek dus op het symposium, maar ook concrete resultaten, en die overtuigden wat mij betreft. Dankzij het evenwicht tussen theorie en praktijk hield het symposium je tot het einde van de dag op het puntje van je stoel. Zelfs bij de afsluitende discussie, die op interessante wijze het krachtenveld van dit thema in de tentoonstellingspraktijk inzichtelijk maakte.

Ann Demeester (De Appel) omschreef artistic research als een polluted term. Artistiek onderzoek is een volkomen vanzelfsprekend onderdeel van de artistieke praktijk, dus waarom nu al die aandacht ervoor? Ook Arno van Roosmalen (Stroom) sloot zich hierbij aan. Het onderwijs gaat volgens hem teveel mee met de ‘kennishype’. Maria Hlavajova (BAK) benadrukte daarentegen dat we artistic research wel degelijk moeten erkennen als een belangrijke nieuwe ontwikkeling, maar zij waarschuwde tegelijk voor het onstaan van een nieuwe klasse, generieke ‘onderzoekskunst’. Daar wilde Edith Doove (curator, adviseur IvOK) op haar beurt helemaal niets van weten, zij bestreed te vuur en te zwaard dat artistiek onderzoek een bepaald soort kunst op zou leveren buiten de reguliere praktijk van de kunstenaar. Jeroen Boomgaard sloot zich aan bij het standpunt van Maria Hlavajova. Het kunstonderwijs pikt op wat er in de kunstwereld gebeurt, artistic research is een nieuwe ontwikkeling die vanuit de kunst zelf komt. Maar ook hij wees op negatieve neveneffecten van de institutionalisering die wel degelijk de kunst zelf treffen. In Groot-Britannië hadden subsidies op artistieke kennisontwikkeling het gevolg dat teveel onder de vlag van onderzoek werd geschaard: het resulteerde in slechte kunst én slecht onderzoek.

Misschien wel de belangrijkste vraag op het symposium was dus: komt de ontwikkeling van de artistic research vanuit de kunst zelf, of wordt ze de kunstenaar door de kennissamenleving opgedrongen? Jammergenoeg werd er daarom weinig aandacht besteed aan het feit dat er het afgelopen decennium sprake is van een wereldwijde toenemende ‘onderzoeksmatige instelling’ onder kunstenaars in brede zin (volkomen los van een mogelijke PhD), waarnaar nog weinig onderzoek is gedaan. De PhD voor de kunstenaar lijkt een logisch vervolg hiervan te zijn. Maar dat alleen biedt geen reden tot een naïeve jubelstemming. ‘Kennis en innovatie’ zijn evengoed beladen, en door de vrije markteconomie besmette begrippen, zo bleek uit het symposium: een context waartoe onderwijs en kunstenaar verplicht zullen zijn zich op een kritische wijze te verhouden.