metropolis m

Waar is de betovering gebleven in onze overgerationaliseerde wereld? Het performance-lezingenprogramma WeberWoche van Stroom vormt de proloog voor een twee jaar lange zoektocht onder de titel The Enchanted World .

Ik bezocht het zaterdagprogramma van WeberWoche met lezingen van Koen Vermeir, Jan Verwoert en Robertas Narkus, en performances door Plastique Fantastique, Gabriel Lester en screening van een film van Rachel Maclean.

Het startpunt van WeberWoche is het concept van de onttovering van de wereld, een begrip dat benoemd werd door de Duitse socioloog Max Weber in de tekst Science as a Vocation (1919).

Webers concept van de onttovering beschrijft de westerse, gemoderniseerde samenleving, waar wetenschappelijk begrip belangrijker is dan geloof en waar beslissingen gemaakt worden op puur rationele, gecalculeerde overwegingen.

Volgens Weber heeft de mensheid een ontwikkeling op gang gebracht die een eigen leven is gaan leiden en zich vervolgens tegen zijn scheppers keert. Toch zijn er vanaf haar ontstaan verbindingen tussen de wetenschap en het irrationele, het geloof, de gekte en het toeval.

We kunnen niet ontsnappen aan het wetenschappelijk denken in onze tijd; het maakt de wereld begrijpelijk, meetbaar, berekenbaar. Max Weber beschreef dat ook als taak van de wetenschap, maar voegde eraan toe dat het geen persoonlijke kracht kan zijn die ons drijft; de wetenschap kan ons niet leiden, een feit kan niet bepalen hoe dingen moeten zijn. Daar tegenover stelt Weber, dat de wetenschap ons denkmethoden kan aanreiken die kunnen leiden tot de onthulling van ongemakkelijke waarheden die een morele leidraad kunnen bieden.

De vraag naar een soort redelijke ontsnapping werpt zich op; naar ruimte om meer menselijk te zijn, naar echte ervaringen, zonder de wetenschap de rug toe te (kunnen) keren.

Vermeir en Verwoert spreken beiden over openingen in dit systeem. Koen Vermeir beschrijft de ontstaansgeschiedenis van de wetenschap, haar verbondenheid met de oude vormen van kennis; magie, hekserij. Hierbij geeft een mooi voorbeeld van een onderzoek waar de rede via de betovering werd aangesproken. Als deelnemer-observator van heksenrituelen beschreef onderzoeker Tanya Luhrmann hoe deze rituelen een emotionele behoefte vervullen enerzijds, en anderzijds door ervaringen die zij opdeed een vorm van redelijkheid verkrijgen. Luhrmann gaat zichzelf uiteindelijk als heks zien.

Wat is onttovering en betovering eigenlijk? Hoe kunnen we ontsnappen aan de gangbare dialectiek hiertussen? Jan Verwoert spreekt over de hazard in Science as a Vocation: Webers uitdrukking van toeval in de wetenschap. Weber noemt de hazard van de carrièrepolitiek, de intuïtie (die ook raakt aan de mania, de gekte die kunstenaars en wetenschappers delen), en de aantrekkingskracht van het kapitaal van de ervaring. Met de hazard ontsnapt de wetenschap even aan zichzelf.

Er bestond jaloezie vanuit de nieuwe wetenschap voor de oude kennis, die belichaamde kennis was. De geschiedenis van onttovering en betovering is ook een geschiedenis van martelpraktijken; de waarheid zou moeten worden onttrokken aan het lichaam, om zo letterlijk controle te krijgen over een kennisvol lichaam, een body of knowledge. Deze kennis werd onttrokken uit de ‘commons’, de plekken waar dorpelingen samen kwamen, om vernietigd te worden en via de wetenschap weer terug te keren.

De duimschroeven moesten worden aangedraaid. Hiermee is deze vorm van kennis een bron van biopolitieke kennis; de heksen waren altijd vrouw, en zij waren diegenen die autoriteit en kennis bezaten. De ontsnapping ligt hier dan ook in de politiek van het lichaam, waar de ware ervaring zich
bevindt.

Verwoert haalt de tarantella aan: wanneer een vrouw door een spin is gebeten moet zij dansen totdat ze neer valt, waarbij omstanders eromheen staan met een instrument of iets dat geluid maakt.

De tarantella is de belichaming van een vreemde waarheid, opnieuw door een hazard, het toeval van de slangenbeet, ingegeven. Tijdens de tarantella is alles in beweging, lichaamsdelen en instrumenten, lichamen bewegen tussen elkaar in en langs elkaar heen. De deelnemers pluggen zichzelf als het ware in bij de flow van het gebeuren en daar, in die kluwen van trance, lichaam, beweging en waarheid, zit wellicht de ontsnapping. Deze kennis van het lichaam wordt nog toegepast op youtube, en tijdens carnaval.

Verwoerts lezing is lastig samen te vatten zonder zijn energieke performatieve verschijning erbij te beschrijven; hij boeit moeiteloos, weet associaties te leggen op een intelligente, lucide manier, alsof hij de kennis van de wereld moeiteloos weet te kanaliseren.

De performances tussendoor gaven een gevoel van een soort sjamanistische techmagie, en toonde een probleemloos geloof in het onzichtbare bij de performance van Gabriel Lester. De screening van Rachel Maclean’s film is een soort waanzin die Ryan Trecartin subtieler en daarmee venijniger, realistischer laat zien.

Via een duizeligmakende en gefragmenteerde rondgang langs gektes en redelijkheden sta ik een paar uur later weer buiten; een facsinerende rit in de achtbaan. Het wachten is nu op het vervolg, The Enchanted World bij Stroom.

WeberWoche, Stroom Den Haag
za 13 sept

Alle foto’s zijn gemaakt door Kosta Tonev, courtesy Stroom Den haag