Fonkelende stilte in de Oude Kerk
Ik bezoek de Oude Kerk in Amsterdam graag. Niet alleen vanwege de exposities van hedendaagse kunstenaars die er geregeld plaatsvinden, of vanwege het gebouw, maar vooral omdat je er tussen alle drukte van de toeristische stad, stilte kunt vinden. Achter de zware deuren van de kerk, lijkt alle hectiek opeens op grote afstand en dempt het rumoer. Keer op keer word ik overvallen door deze voelbare stilte. De Oude Kerk vormt de perfecte locatie voor nieuw werk van Sarah van Sonsbeeck.
Vanaf haar afstudeerproject aan de Rietveld academie, How My Neighbours Became Buildings (2006), waarin ze geluidsoverlast van haar bovenburen zichtbaar maakte in een installatie van woonvolume en een terugvordering in huur, bleef Van Sonsbeeck gefascineerd door stilte (en het gebrek daaraan). Daarnaast zijn (onderzoek naar) ruimte en het materiaal goud terugkerende elementen in haar werk. Dat alles komt samen in de tentoonstelling We may all come on different ships, but we’re in the same boat now, een titel die ze ontleende aan een uitspraak van Martin Luther King.
Hoewel de tentoonstelling de hele ruimte van de Oude Kerk in beslag neemt, bestaat deze feitelijk uit twee werken: de sculpturale installatie Four seasons in one day (2017) en de installatie die dezelfde naam draagt als de tentoonstelling, en bestaat uit een zee aan warmtedekens. Evenredig verspreid over het vloeroppervlak, schittert de kerk in goud. Tussen de fonkelende dekens zijn kleine wandelpaadjes vrijgehouden, waar je je als bezoeker voorzichtig tussendoor beweegt. Ondanks het gefonkel, is de sfeer bedrukt. De dekens roepen associaties op met de vluchtelingenstromen die dagelijks ons nieuws bereiken en de bescherming die deze mensen nodig hebben, al is het maar van een dun laagje aluminiumfolie. De dekens, die met hun geometrische vouwen de vorm van goudstaven echoën, trekken de aandacht ook naar de graven die eronder liggen; de Oude Kerk als laatste rustplaats.
Door de jaren heen heeft de Oude Kerk verschillende functies en betekenissen gehad. In de tentoonstellingsgids lees ik dat de kerk rond 1300 gebouwd werd als rooms-katholieke kerk en in de periode daarna geleidelijk transformeerde in een protestantse kerk, wat ze tot op heden blijft. Naast de religieuze functie, bood de Oude Kerk ook gelegenheid voor het bedrijven van handel, en was het een onderkomen voor daklozen, een begraafplaats en concerthal. Deze rijke geschiedenis wordt actueel gemaakt in een nieuwe serie tentoonstellingen getiteld Anno, waarin de Oude Kerk hedendaagse kunstenaars uitnodigt om zoals de website vermeldt: ‘vanuit de pluriforme betekenissen van de Oude kerk iets te zeggen over deze tijd, de maatschappij van nu’.
De keuze om de serie af te trappen met Sarah van Sonsbeeck berust niet alleen op haar onderzoek naar stilte, ondanks dat deze thematiek de plek goed past. Het was vooral haar visie op ruimte en haar denken met betrekking tot publiek erfgoed, dat de Oude Kerk aansprak. Tijdens de openingsspeech licht directeur Jacqueline Grandjean dit nader toe aan de hand van Van Sonsbeecks werk one cubic meter of silence (2009), een glazen minimalistische kubus gevuld met stilte, die geëxposeerd op straat vernield is door vandalen. In plaats van het werk te vervangen of te repareren, besloot Van Sonsbeeck om de schade, de inbreuk op haar werk, te incorporeren in het artistieke proces. Ze gaf het werk een nieuwe titel: one cubic meter of broken silence. In het radioprogramma Nooit Meer Slapen, waar ze onlangs te gast was, vertelde Van Sonsbeeck dat het werk voor haar toen pas af was. Onbedoeld werden de vandalen coauteurs in een werk dat laat zien dat stilte een sociale afspraak is, kwetsbaar en continue aan verandering onderhevig. Het is deze accepterende houding ten opzichte van verandering die op zijn plaats is binnen het programma van de Oude Kerk dat wil aantonen dat de betekenis van ons erfgoed nooit stilstaat.
In de tentoonstelling We may all come on different ships, but we’re in the same boat now vestigt Van Sonsbeeck de aandacht op de geschiedenis van de Oude Kerk als havenkerk. In de vijftiende eeuw lag de Oude Kerk namelijk nog aan het IJ. Toen werd er op deze plek voor een behouden vaart gebeden en werden er schepen gedoopt. Zeehelden als Jacob van Heemskerck (1567-1607) en Abraham van der Hulst (1619-1666) werden in de Oude Kerk begraven. Na Van Sonsbeecks zeereis naar het meest afgelegen stukje bewoonde wereld, het eiland Tristan da Cunha, een stipje in de zee tussen Zuid-Afrika en Zuid-Amerika, vielen haar in de Oude Kerk allerlei verwijzingen naar de zee op, zoals het tongewelf van de kerk dat door scheepstimmerlieden in elkaar werd gezet als de omgekeerde romp van een schip. Via de tentoonstellingsgids, wordt deze geschiedenis van de Oude Kerk met de bezoeker gedeeld, het zou Van Sonsbeecks derde werk genoemd kunnen worden.
Het havenverleden van de Oude Kerk schept de context voor de werken in de tentoonstelling die beide onlosmakelijk verbonden zijn met de zee. Het werk Four seasons in one day (2017) komt voort uit Van Sonsbeecks reis naar Tristan da Cunha, die ze in 2016 ondernam. Zonder plan vertrok ze naar het eiland om aldaar haar kunstenaarschap opnieuw te ontdekken. In de tentoonstellingsgids vertelt Van Sonscbeeck over haar ervaringen. Het meest treffend zijn haar afsluitende woorden: ‘De tristanians zien iets niet aan voor wat ervan gezegd wordt dat het is, maar juist voor alles wat het nog zou kunnen worden. Daar zouden wij iets van kunnen leren. Met betrekking tot dingen. En tot mensen.’ Toen ze het eiland verliet, kreeg ze van de eilandbewoners een zuurstoffles mee, die op het eiland als gong diende. Wanneer je op een eiland woont, en alles ver weg is, word je vanzelf vindingrijk. In de Oude Kerk toont ze deze gong, samen met nog twee exemplaren gegoten in brons – een is glanzend goudgekleurd.
De gong werd op het eiland gebruikt voor twee verschillende dingen: om te waarschuwen voor brand en om te melden wanneer er weer gevist kon worden. In de Oude Kerk hangt hij er wat stilletjes bij. Tussen de zee van warmtedekens wordt duidelijk dat er meer nodig is dan een noodkreet om de situatie te verbeteren. Maar vindingrijkheid en openstaan voor verandering zijn duidelijk een begin. Wellicht wordt de Oude Kerk in de toekomst opnieuw een veilige haven voor zij die van ver komen.
De tentoonstelling is nog tot 17 september te bezoeken.
Alle foto’s: OUDE KERK – SARAH VAN SONSBEECK 2017 – GERT JAN VAN ROOIJ
In het kader van Silence, een reeks ochtendconcerten die op muzikale wijze een verbinding aangaan met de tentoonstellingen in de oude kerk, is er op 4 augustus een ochtendconcert met muziek van Jan Pietersz. Sweelinck van 08:00-09:00. Meer informatie HIER!
Debbie Broekers
is kunstcriticus en kunsthistoricus
