metropolis m

Dit gevoel van onaangetaste ruimte die los staat van het nu contrasteert sterk met de werken van Hito Steyerl (winnaar in 2015) en Wang Bing (winnaar in 2017). Beide kunstenaars tonen in hun werk een technologische en economische werkelijkheid waar wij niet uit kunnen ontsnappen ook al behandelen Steyerl en Bing dat gegeven op zeer verschillende wijzen. Steyerl proclameerde in haar stellige manifest In Defense of the Poor Image dat wij een tegenwicht moeten bieden aan de beelden die wij van de grote filmstudio’s en tv-zenders over ons heen krijgen gestort. Ze hebben misschien een visuele kwaliteit wat betreft resolutie, maar ze ontketenen voor haar ook een nieuw soort cultureel klassenverschil: een nieuwe scheiding tussen hoog en laag, maar ook een nieuwe verdeling van productiemiddelen. Het potentieel van de ‘arme’ beelden met hun lage resolutie en hun grote omloopsnelheid is dat ze mensen in staat stellen om hun stem te doen gelden tegenover de dominante, heersende groep.

Als wij vanuit Steyerls woorden naar haar artistieke praktijk kijken, valt op hoe zij verschillende beelden met uiteenlopende resoluties in een visuele maalstroom gooit die je overrompelt. Het geheel heeft de esthetiek van oude psychedelische chill-out video’s die ooit op MTV te zien waren: gladde oppervlakten van computersimulaties die gebruikt worden als virtuele impressies van gebouwen en de kunstmatige en vervreemdende gewelddadigheid van computerspelletjes.

In de installatie The Tower brengt Steyerl die esthetische kwaliteiten samen in een versnipperd verhaal over een softwarebedrijf in Oekraïne. Ooit deel van het militair-industrieel complex van de Sovjetunie is het bedrijf na de val van de muur gedwongen om hun computersimulaties op andere manieren in te zetten. Zo specialiseert het zich nu in het bouwen van virtuele steden voor oorlogssimulaties en spelletjes. Vanwege de lage loonkosten besteden westerse bedrijven opdrachten aan hen uit. Een medewerker hint naar de nieuwe stromen van kapitaal en virtuele goederen die sindsdien zijn ontstaan. Het is een economie gebouwd op pixels en kunstmatigheid, die desalniettemin niet aan de politieke situatie van de echte wereld kan ontsnappen en met grote gevolgen zal kampen als de relatie tussen Oekraïne en Rusland verslechtert.
 

Steyerls kunstmatigheid past in ons tijdsgewricht waar het virtuele steeds belangrijker wordt en gaandeweg ook gaat dicteren hoe de echte wereld moet functioneren. Dat idee wordt nog eens benadrukt in het langere Liquidity Inc., waar je neergezegen op een grote blauwe Fatboy naar kan kijken. Water is daarin het overheersende element, geïnspireerd op de uitspraak van de oosterse vechtkunst grootheid Bruce Lee: “Be as water my friend!” Steyerl samplet en herhaalt beelden van Lee als in een Youtube-remix. Lee’s dynamische filosofie blijkt niet alleen binnen de vechtsport een bron van inspiratie te zijn, maar ook geschikt voor onze onzekere tijden. Steyerl volgt in Liquidity Inc. Jacob Wood, een financieel analist die door de crisis van 2008 een totaal andere koers ging varen. Lee’s woorden inspireerden hem om net als water te zijn en zich constant aan te passen. Ondertussen zien we de creatie van een virtuele oceaan onder de klanken van een cover van Ocean van The Velvet Underground.

Liquidity Inc. becommentarieert de golven van de nieuwste stadia van het kapitalisme waardoor je geforceerd wordt mee te deinen op de fluctuaties van de markt. Het is op momenten chaotisch, grappig en verontrustend, maar bepaalde toevoegingen voelen geforceerd. Onze tijden zijn niet meer zo makkelijk te veranderen. Vloeibaar zijn lijkt daarmee een ambivalent overlevingsmechanisme voor een tij dat niet meer te keren lijkt en elk revolutionair alternatief lijkt op te slokken.

Tegenover deze vloeibare, kritische maar ook enigzins pragmatische visie van Steyerl staat de harde materialiteit van Wang Bing. Achter elke golfbeweging van de markt gaat fysieke arbeid schuil voor de winst en verwerking van grondstoffen. Bing is een nauwgezette chroniqueur van wat er in China is gebeurd in naam van de economische groei. In de expositie zijn een aantal van zijn films te zien die gemiddeld een duur hebben van anderhalf uur en bestaan uit lange statische shots. Een compleet contrast met de snel gemonteerde wereld van Steyerl.

Bing toont de gevolgen en de prijs die betaald wordt als een land zich massaal op de industrie en het vergroten van de welvaart stort. De Chinese grote sprong voorwaarts maar dan nu in naam van een door de staat gedoogde vreemde vorm van kapitalisme. Bing filmt mensen in fabrieken met doorlopende diensten, en dorpen en steden die kampen met de uitvloeiselen van ongekende industrialisatie. Ook richt Bing zich op degenen die zich afzonderen of die zich niet kunnen of willen aanpassen aan de wetten van het nieuwe systeem. In een wereld die vloeibaar en veranderlijk is, houden zij koppig stand.

De onderstroom die het werk van de kunstenaars verbindt, is de lange schaduw van de moderne tijd. Bij Rivers is er een bijna romantische hunkering naar de mogelijkheid van ontvluchten van het nu. Steyerl en Bing dompelen je juist op verschillende manieren stevig onder in het heden. Tussen die laatste twee wringt het wel. De komisch ironische toon van Steyerl botst met het monumentale troosteloze China van Bing. In feite tonen ze tezamen twee kanten van dezelfde medaille, maar het zwakt Steyerls luchtigere visie af.

Zijn er dan nog plekken die niet zijn aangetast door de moderne flow van kapitaal, goederen en mensen? Het beeld van de sluimerende vulkaan uit Rivers’ There is a happy land further Awaay doemt op. Het trage tempo van een lavastroom die uit de kern van de aarde voortvloeit. Ongemoeid door schommelingen in winst of verlies. Stromend op zijn eigen tijdloze en ondoorgrondelijke ritme.