metropolis m

Ria Pacquée (°Merksem, 1954) maakt deel uit van de eerste golf van kunstenaars die zich in de tweede helft van de jaren zeventig in België waagt aan performance art. In het linkse hippiemilieu van Antwerpen – de cafés en de buurt rond de Melkmarkt – experimenteert een groep kunstenaars met deze destijds nieuwe kunstvorm die uit onder meer New York en Duitsland kwam overwaaien. Al snel organiseert ook de Universitaire Instelling Antwerpen performances, vaak in samenwerking met het Centrum voor Experimenteel Theater en het Antwerpse NICC. Terwijl in Aalst Roger D’Hondt in 1978 het eerste Performance Art Festival organiseert met internationale kunstenaars, stichten Danny Devos en Anne-Mie van Kerckhoven in 1981 te Antwerpen Club Moral. Daar vinden tientallen concerten, lezingen, tentoonstellingen en acties plaats met een activistische (punk)signatuur die de link met performance nauw onderhielden (Pacquée exposeerde er met Ik heb een dief bemerkt in de kamer van mijn vader in 1982).

Ria Pacquée heeft geen kunst gestudeerd, maar staat als jonge vrouw midden in deze scène. Ze gaat naar de kunstenaars kijken, is met ze bevriend, doet met hen mee. Pacquée probeert het ook zelf: voor haar eerste werk staat ze twaalf uur lang aan de eindhalte van de Antwerpse tram. Al in haar eerste werken zoekt Pacquée de grenzen van haar eigen mogelijkheden en lijf op. Haar acties gaan van fysiek zwaar tot erg uitputtend.

Op een centraal geplaatste tafel in het eerste deel van de tentoonstelling documenteren foto’s een lange rits performances tussen 1980 en 2012. Vaak zijn het niet meer dan drie, vier beelden op bescheiden formaat. Toch is het bijzonder ze samen te zien, vooral met de teksten die Pacquée er zelf bij heeft geschreven. De oudste getuigen van een avontuurlijke, radicale en opwindende periode. Neem bijvoorbeeld Underground Confrontation in het metrostation Meir, 1980: ‘Ik sta op een klein houten vierkant op het benedenplatform van de metro. Met witte ducttape maak ik een groter vierkant rond het vierkant en ik blijf de randen vergroten met nieuwe stukjes tape. Ik bedek het hele houten vierkant met plakband en laat alleen de plek waar mijn voeten staan onbedekt. Ik zit vast. Danny Devos maakt mijn handen vast. In een gestaag ritme vallen waterdruppels vanuit een bad op mijn hoofd. Danny ligt op het bovenste metroplatform recht boven me en slaat zijn voorhoofd op de vloer op het ritme van het druppende water’.

Het valt op dat Pacquée sinds de beginjaren de internationale kaart trekt. Zo doet ze in 1980 in de straten van New York de performance New York, New York: ‘‘s Middags deel ik fotokopieën in kleur uit aan voorbijgangers; fotokopieën van afbeeldingen van daklozen die ik tijdens mijn verblijf in de stad heb gefotografeerd. ‘s Avonds koop ik een paar flessen sterke drank, een stukje rauw vlees en zoek ik een kartonnen doos. Voor een muziekclub ga ik in de doos liggen, drink ik de alcohol en eet ik het vlees”. Datzelfde jaar ontvangt de Parijse Galerie Diagonale haar met The Corner: ‘Ik trek mezelf naar boven met touwen die om mijn polsen zijn gebonden. Met mijn tong probeer ik een zwarte lijn in de hoek van de kamer te schilderen. Rechtsonder leunt een plank tegen een glazen driehoek. Als ik uitgeput ben van het trekken aan de touwen, spring ik op de houten plank en verbrijzel zo het glas’.

Vanaf de vroege jaren 1980 voert Pacquée in haar straatperformances wederkerend twee personages op die ze zelf vertolkt: Madame (1982-1991) en IT (1991-1995). De eerste stond model voor de beschaafde, eenzame, weinig bijzondere (wellicht katholieke) Vlaamse oudere dame. Met pruik en grote (zonne)bril en gehuld in kuise kleding vertoont Pacquée zich op tal van publieke normale evenementen hetgeen resulteerde in gelijknamige fotoreeksen: Madame Visiting the Zoo (1988), Madame at a Carnival in Cologne (1989), Madame Visiting the Open-Air Museum Bokrijk (1989), Madame Visiting the National Garden Festival Hoping to See the Princess (1990).

Pacquées tweede alter ego IT was een androgyn – eerder mannelijk – type gekleed in broek, wit hemd plus das, al te grote jas én oversized (zonne)bril. IT liep in de openbare ruimte met protestborden waarop nietszeggende slogans prijkten, alsook met abstracte objecten. Zo zien we in Turnhout foto’s van IT in Amsterdam. Rondlopend met een bal uit piepschuim bezoekt ‘het’ het Sex Museum, rijdt ‘het’ met de tram, loopt ‘het’ door de Kalverenstraat of poseert ‘het’ voor een groot uitgevallen boek. De bal ligt naast de zwart-wit foto’s op een sokkel.

Met deze personages, en ook met haar acties vandaag in de straat puncteert Pacquée de realiteit. Terwijl haar aanwezigheid de omstaanders in de foto’s niet eens opvalt, komen voor de toeschouwer deze candid camerabeelden net zo sterk over. Pacquée is recalcitrant. Dit werk verfrist nog steeds.

Ook in recenter straatwerk perverteert ze de realiteit met al even humoristisch als verontrustend resultaat. In recentere video’s zoals Running Around (2015) is Pacquée niet langer vermomd. Hier zien we haar volledig herkenbaar in tientallen settings en situaties rondjes lopen om straatmeubilair, objecten of obstructies in de stad. Pacquée rent rond een bloembak, een bank, een standbeeld, verkeersborden, een paal. That’s it. Commentaar of duiding ontbreekt. Het lijkt eenvoudig, knullig zelfs. Toch appelleert ook dit werk in zijn ongrijpbaarheid aan tal van emoties. De obsessieve, manifeste en politieke acties van Pacquée hebben iets grappigs, maar raken vooral aan het existentiële register: Pacquée lijkt onverdroten te zoeken naar strategieën om te (over)leven.

Terwijl het eerste luik nog andere voorstellen en aandachtspunten binnen het haast overdadige oeuvre van deze kunstenaar illustreert – de bijbehorende monografie gaat wat dat betreft nog véél verder en is een absolute must – toont het tweede (beperktere) luik van de tentoonstelling Pacquée vooral als observator. Vanaf begin jaren negentig maakt ze immers ook tienduizenden beelden van mensen en objecten die ze op haar vele wandelingen tegenkomt in steden, straten, pleinen en velden – hier en elders op de wereld (uiteraard in Antwerpen maar ook in Athene, Bangkok, Katmandoe, New York, Parijs, enzovoort, enzovoort). Die foto’s en dia’s ordent ze tot reeksen die ze niet zelden verwerkt tot video’s of beter: gedigitaliseerde slides.

Pacquées ordening is bijzonder subjectief: kleuren, vormen, kleding of zelfs de lichtinval kunnen aanleiding geven tot groeperingen van beelden. Ook hier maken deze reeksen tal van botsende emoties los. Soms lijkt dit werk naïef, dan ontroert het weer, vaak is het grappig. Dikwijls vertellen ze heel wat over hoe wij als mensen samenleven, over hoe we de wereld vormgeven rondom ons – over culturen heen. Echter steevast getuigen deze reeksen van de verwondering dat deze kunstenares op haar dagelijkse wandelingen ervaart. Pacquée geeft deze werken aan de kijker: tussen de tientallen banale beelden groeien associaties in de hoofden van de toeschouwer. De titels geven meteen de inhoud prijs. Ze hier in detail omschrijven is weinig zinvol, maar toch twee voorbeelden uit de tentoonstelling. Circles is een collectie van foto’s van cirkelvormige voorwerpen in de straten (1991-lopend). We zien onder meer een drumtrommel in India met de muzikanten erbij, een omgekeerde cafétafel of de zijkant van een reuzengroot bobijn voor bekabeling in de straten van Antwerpen (?), en twee in het roze gehulde Aziatische dames met een cirkelvormige plak van een boomstam. Groups (1991-lopend) verzamelt dan weer een zeer divers palet van tijdelijk gevormde gemeenschappen. We zien toeristen, sporters, rechters, een politiepeloton of mensen met dezelfde (geloofs)overtuiging. Sommigen hullen zich in uniform, anderen zijn verscheiden en veelkleurig.

De twee videowerken achterin de tentoonstelling, As Long As I See Birds Flying I Know I Am Alive (2015) en Blessed Amulets (2017), zijn ook opgebouwd uit materiaal dat de flaneur Pacquée op haar wandelingen verzamelde (zelf spreekt ze van ‘street ramblings’). Het gaat om achter elkaar gemonteerde reeksen van korte videofragmenten van een paar seconden van situaties, mensen, dingen. De associaties die de kunstenares hier maakt zijn meer persoonlijk, vrijelijk. Zo draait haar nieuwste Blessed Amulets rond objecten die we bij rituelen nodig achten. In het werk zien we onder meer geldmunten op een tweedehandsmarkt, amuletten van Boeddha, langharige headbangers op een festival, in de wind wapperende cd’s aan kralen op een kraampje op een Aziatische markt – en zo veel meer. De ruisend tot kletterende soundtrack lijkt afkomstig van het geluid van de continue stroom van muntjes die de bezoekers offreren aan de liggende Boeddha in de Wat Pho tempel te Bangkok. Zoals gewoonlijk valt in Pacquées handen alles samen in een wonderlijk en kleurrijk spel dat amuseert, aangrijpt, beroert, transcendeert en dus overtuigend tot reflectie aanspoort.