metropolis m

The Otolith Group, O Horizon, 2019 in The Otolith Group – Xenogenesis, Van Abbemuseum.

Hoe om te gaan met dat wat er na de mens komt? Zonder didactisch te worden, stellen de essayfilms van The Otolith Group op poëtische wijze alternatieve werkelijkheden voor. En zo openen ze ruimte voor een herdefinitie van de geschiedenis.

Het Van Abbemuseum toont in de oudbouw de eerste grootschalige tentoonstelling van The Otolith Group getiteld Xenogenesis. Die titel is een referentie naar de gelijknamige trilogie van de Afro-Amerikaanse sciencefictionschrijfster Octavia Butler die zij eind jaren tachtig schreef. In een tijd waarin het genre sciencefiction werd gedomineerd door witte mannelijke schrijvers, bood Butler een tegengeluid die vele feministische denkers en kunstenaars (o.a. Donna Haraway, Saidiya Hartman en Denise Ferreira da Silva) zou inspireren. Xeno kan vertaald worden als vreemd en genesis als een wordingsproces. Een synthese van deze woorden is ‘vreemd worden’, waarbij vreemd relateert aan dat wat zich buiten de mens afspeelt of dat wat buiten het menselijke kenvermogen ligt. Butlers scifiverhalen vertrekken vanaf het moment van het (bijna) uitsterven van de mens en spelen met thema’s als planetaire transformatie, rassenscheiding en menselijke mutatie. Nadat de aarde is verwoest en de meeste inwoners uitgestorven zijn, zijn de overlevenden meegenomen naar het ruimteschip van buitenaardse wezens genaamd Oankali waar zij zich zullen voortplanten met de Oankali of zullen uitsterven. Het is die angst voor het na-menselijke dat resoneert in het heden, en datzelfde gevoel van vervreemding roepen de video’s van The Otolith Group op. Een vraag die telkens terug lijkt te komen in hun werk is: hoe staande te blijven in onze laatkapitalistische samenleving met haar eindeloze datastromen en de langzaam maar zeker steeds duidelijker zichtbare gevolgen van de klimaatcrisis?

The Otolith Group is een kunstenaarscollectief opgericht in 2002 door Anjalika Sagar en Kodwo Eshun, beide werkzaam in Londen. Hun werken zijn internationaal geëxposeerd en gescreend onder meer tijdens de Shanghai Biennale, Showroom en Gasworks in Londen, Manifesta 8, Documenta 13 en onlangs bij Sonic Acts in Amsterdam. In 2010 werden ze genomineerd voor de Turner Prize. Hun collaboratieve en discursieve praktijk bevraagt koloniale geschiedenissen door te speculeren over posthumane toekomstscenario’s. The Otolith Group zet het filmessay in als manier om een tijdelijke deconstructie van het verleden, heden en de toekomst voor te stellen. Centraal in hun kunstpraktijk staat het kritische potentieel van het archief in samenspel met science fiction, filosofische en poëtische narratieven (ontleende citaten van o.a. Frantz Fanon, Édouard Glissant, Jean Genet, Fernando Pessoa) en ambient geluiden, waarmee zij opereren op het grensvlak van kunst, filosofie en politiek.

De tentoonstelling toont een dwarsdoorsnede van hun werk gemaakt tussen 2011 en 2018 verdeeld over tien zalen. In de eerste ruimte laat Anathema (2011) de wereld die zich achter de schermen van onze mobiele telefoons bevindt, zien. Wat zijn die schermen en wat doen ze met ons? Maar ook, wat doen wij met hen? Anathema is een aaneenschakeling van verzadigde en gepixeleerde beelden, en toont naast die abstracte beelden ook de omgang van mensen met touchscreens door ingezoomde details van handen en ogen. Hieruit ontstaat een haast psychedelische beleving door patronen die zich voordoen als glitches of verstoringen van de matrix. Het valt mij op dat vrijwel alle bezoekers meteen doorlopen naar de volgende zaal, misschien wel om zich te behoeden voor de vervreemding die de video oproept? De installatie in de volgende zaal, From Left to Night (2015), brengt die psychedelische patronen samen op vijf schermen. Door de geprojecteerde reflectie in de spiegels die erboven zijn gehangen wordt het psychedelische en vervreemdende effect vergroot.

Er is zichtbaar nagedacht over hoe de videowerken en installaties te presenteren. Hier dus geen black boxes maar voor elk werk een andere uitnodigende opstelling. Op een rond platform in aardkleuren wordt hun meest recente werk O Horizon (2018) getoond, een 81-minuten durende film over het hedendaagse erfgoed van de kunstacademie Visva-Bharati in West-Bengalen in India. ‘O Horizon’ is de landbouwkundige term voor de toplaag van de bodem, dat relateert aan hoe voor de ontwikkeling van de campus de grond is veranderd door menselijke activiteit. Dankzij de oprichter Rabindranath Tagore, die met zijn lyrische poëzie de Indiase en Bengaalse literatuur, muziek en kunst hervormde in de laatnegentiende en vroegtwintigsteeeuw, werd een rijk scala aan flora geplant. De lessen vonden vaak buiten plaats onder de schaduw van de bomen, “tree schooling” naar idee van Tagore. Die bomen werden geïmporteerd uit andere regio’s om daarmee culturele identiteit te verplaatsen. Zijn poëtische liederen en kunst worden ook vandaag de dag nog steeds geëerd middels rituele dans en muziek op de kunstacademie.

[blockquote]Interessant is hoe zulke grote politieke processen zichtbaar worden onder de condities van zoiets ‘kleins’ als een postzegel

Zaalopname van The Otolith Group, Statecraft, 2014 in The Otolith Group - Xenogensis, Van Abbemuseum, 2019.

The Otolith Group houdt zich bezig met de politiek van het Antropoceen en in kritiek op de schijnbaar neutrale geologie van de mensheid die daarin wordt voorgesteld, werken ze met de term Black Anthropocene. Een term die Kathryn Yusoff onlangs muntte in haar boek A Billion Black Anthropocenes or None (2018). Hier stelt zij dat wanneer men het heeft over antropos in relatie tot het Anthropocene, het tijdperk van de mens, de zwarte geschiedenis wordt ingeslikt en genegeerd door de langdurige ontkenning ervan—het niet-zijn—binnen de door witheid gedomineerde economieën.

De videowerken Medium Earth (2013) en Who Does the Earth Think it Is? (2014) gaan over de relatie tussen lichaam en materie, en dan met name de energetische relaties. De installatie Who Does the Earth Think it Is? brengt brieven samen die ingestuurd zijn naar de Geological Survey in Pasadena waarin voorspellingen voor aardbevingen te lezen zijn: “I have based this prediction on pains in my body”, “strange energy coming out of Atlantic Ocean”, “I am one of those people who get irrefutable precursors before earthquakes”.

De installatie Statecraft (2014) vult de ruimte van twee zalen en toont een ‘incomplete tijdlijn van dekolonisatie’[1] van postzegels die uitgebracht werden in het jaar waarin een Afrikaanse staat onafhankelijk werd. Interessant is hoe zulke grote politieke processen zichtbaar worden onder de condities van zoiets ‘kleins’ als een postzegel. De installatie bevat meer dan 4000 postzegels die verkregen zijn via online veilingen zoals eBay en delcampe.net. De tijdlijn begint met de oprichting van de Republiek Liberia in 1947 en ‘eindigt’ met de onafhankelijkheid van Zuid-Soedan in 2012. De tijdlijn loopt door In the Year of the Quiet Sun (2013), een gevoelig filmessay dat terugblikt op de onafhankelijkheid van Ghana onder leiding van de revolutionaire Kwame Nkrumah. De postzegels worden hier een politieke kalender van een continentaal bewustzijn waarin het idee naar voren komt dat de onafhankelijkheid van één Afrikaans land niets betekent zonder de onafhankelijkheid van het hele continent. In the Year of the Quiet Sun brengt fragmenten van politieke bijeenkomsten van de Pan-Afrikaanse beweging samen. Binnen het tweedimensionale geminiaturiseerde beeldoppervlak van de postzegel bevinden zich belangrijke hoofdstukken van de geschiedenis, waar In the Year of the Quiet Sun beweegt tussen de geregistreerde tijd en eeuwige tijd. Kodwo Eshun licht dit toe in een interview ter gelegenheid van de tentoonstelling After Year Zero van Haus der Kulturen der Welt:  “You can see the date and the time passing when they are used, and when a stamp is mint it is forever 1965.”[2]

Zaaloverzicht The Otolith Group - Xenogesis in Van Abbemuseum, 2019.

Zaaloverzicht. The Otolith Group - Xenogenesis, Van Abbemuseum, 2019.

Xenogenesis biedt een indrukwekkend overzicht van de vele maatschappelijk relevante thema’s die in de videowerken en installaties van The Otolith Group onderzocht worden. Grote vragen worden niet geschuwd, zoals blijkt in videowerken die ingaan op globale structuren en de onderlinge verbondenheid van kapitalisme met klimatologische crisis, dekolonisatie, postkolonialisme, Black Anthropocene, posthumanisme. Het kritische potentieel van het werk van The Otolith Group zit in de experimentele onderzoeking van het filmessay en de voorstellen voor andere, zelfs futuristische scenario’s in het licht van de geschiedenis. Het is fascinerend te zien hoe ‘grote’ thema’s in zoiets ‘kleins’ als een videowerk kunnen resoneren, zonder dat de werken zichzelf opblazen.

Foto’s: Peter Cox

[1] ontleend aan Okwui Enwezors en China Achebes publicatie The Short Century (2001) behorend bij de gelijknamige tentoonstelling.

[2] Bekijk HIER een videoregistratie van het interview.

The Otolith Group – Xenogenesis, Van Abbemuseum, Eindhoven, te zien t/m 18.08.2019

Nadeche Remst

is kunsthistoricus

Recente artikelen