metropolis m

Ginevra Petrozzi, Digital Esoterism, 2021. Met dank aan de kunstenaar en Design Academy Eindhoven. Foto: Maarten Nauw

Door magie te demystifiëren, een paradoxale onderneming, zorgen de tentoongestelde werken in When Things Are Beings voor herkenning en begrip. Betovering wordt tastbaar, opwindend, bruikbaar, ziet Emma Wiersma.

Dit jaar organiseerden curator vormgeving Amanda Pinatih en curator Britte Sloothaak een Open Call met als kernwoord: guna-guna. De term is afkomstig van de Indonesische archipel en is met Zuidoost-Aziatische diaspora naar Nederland gekomen. De vertaalde definitie van de KBBI (Kamus Besar Bahasa Indonesia), het officiële woordenboek van de Indonesische taal, luidt:

[answer ] [gu.na.gu.na]
“bezweringen (spreuken enzovoort) om de harten van mensen aan te trekken; minnaar ~;”[1]

In hun gesprek voorafgaand aan de tentoonstelling, schrijven Pinatih en Sloothaak hoe guna-guna op sommige Indonesische eilanden taboe is. Op andere plekken wordt het juist gezien als stille kracht en wordt ze dagelijks toegepast als bescherming tegen bovennatuurlijke invloeden. Voor de tentoonstelling breidden de curatoren de betekenis van dit begrip verder uit; voorbij een plaatsgebonden gebruik of specifieke vorm van spiritualiteit zochten ze in meer algemene zin naar het raadselachtige of metafysische van ‘de dingen’.

Zaalbeeld When Things Are Beings. Ana Navas, Excuses Obelisk, Fishbowl, Stretching and Carving (Barbara), Easel and Octopus, 2019. Vooraan: Eric Giraudet de Boudemange, Moult, 2019-2022. Foto: Gert-Jan van Rooij

Uit meer dan 750 inzendingen koos de jury, bestaande uit Aric Chen, Roos Gortzak,Prince Malik Jewiti-R, Aude Christel Mgba en Pinatih en Sloothaak zelf,  24 werken, gemaakt door ontwerpers en kunstenaars wonend of werkend in Nederland. Er zijn installaties, sculpturen, geluiden, sieraden, fotografie, video, textiel en zelfs enkele performances te zien. Allemaal vertellen ze over rituelen en gebruiken van over de hele wereld, traditioneel of fictief, en bovenal vaak persoonlijk. Rode draad vormt de spanning het bespreekbare en openbare enerzijds en het aan taboe onderhevige en verborgene anderzijds. Positieve en negatieve connotaties met rituelen en magische kennisvormen en gebruiken wisselen elkaar af.

Voor de tentoonstelling breidden de curatoren de betekenis van guna-guna verder uit; voorbij een plaatsgebonden gebruik of specifieke vorm van spiritualiteit zochten ze in meer algemene zin naar het raadselachtige of metafysische van ‘de dingen’

Zaalbeeld When Things Are Beings. Iris Kensmil, In Mijn Vaders Huis, 2022. Foto: Gert-Jan van Rooij

Zaalbeeld When Things Are Beings. James Beckett, The Sceptical Structures of Max, 2019. Hatutamelen, Salawaku, Active Protection through Compassion, 2022. Foto: Gert-Jan van Rooij

De individuele objecten en sculpturen zijn verspreid over dertien ruimte zalen en worden van elkaar afgescheiden door middel van transparante lila doeken, die voor  een lichte en geborgen sfeer zorgen. De bekende ‘Please don’t touch’-stickers op de muren lijken te anticiperen op de intuïtieve behoefte van de bezoeker om de werken juist wél aan te raken, en zo voorbij een enkel visuele waarneming te treden. In die museale setting vragen de curatoren vragen zich dan ook terecht en zelfkritisch af: hoe veranderen de objecten wanneer ze in deze context worden geplaatst? En aangezien het hier om voorstellen tot aankoop gaat: wordt de intrinsieke waarde van de werken aangetast als ze handelswaar of product dreigen te worden?

Seán Hannan, (detail) 'LUCK', 2022. Film en installatie met vervloekt ei. Courtesy: de kunstenaar

Rondlopend door de tentoonstelling vallen een aantal werken extra op. Luck, bijvoorbeeld, een filminstallatie met ‘vervloekt ei’ van Seán Hannan. Te zien is hoe zangeres Tara Tine in een lange blauwe jurk door een groen landschap loopt, met een ei in haar handen. Een oude Ier vertelt over piseógs: volgens de Ierse volksmagie een soort vloeken waarvoor voorwerpen die leefden of leven voorbrachten werden gebruikt. Eieren, bijvoorbeeld, vormden vaak het object van zulke geluks- of juist onheilsspreuken. ‘Als je als boer iets tussen de gewassen vond wat daar niet hoorde, bijvoorbeeld eieren, dan vond je het onwaarschijnlijk dat een kip ze daar had uitgebroed. Vaak werd iemand anders verdacht van het plaatsen van die eieren, en vaak was die ander een vrouw.’ Aangezien het geschreven woord in de Ierse volksmagie ondergeschikt is aan de orale traditie koos Hannan voor deze filmische vertellingsvorm. Naast de film staat een steen met een ei erin, wederom met een koker van lila gaas eromheen. Het roept de vraag op of de bezoeker tegen de krachten van het ei beschermd moet worden, of het ei tegen de bezoeker. Tegenwoordig worden Piseógs geassocieerd met onschuldig bijgeloof. Het ei in de tentoonstelling, gemaakt en bezworen door de kunstenaar en de zangeres, is dan ook bedoeld als een poëtische interventie en heeft geen kwade bedoelingen. Als het ei breekt zal het de balans herstellen, door de voorspoed en geluk van het museum te delen met anderen die het nodig hebben.

Een oude Ier vertelt over piseógs: volgens de Ierse volksmagie een soort vloeken waarvoor voorwerpen die leefden of leven voorbrachten werden gebruikt. Eieren, bijvoorbeeld

Zaalbeeld When Things Are Beings. Seán Hannan, Luck, 2022. Foto: Gert-Jan van Rooij

Zaalbeeld When Things Are Beings. Shani Leseman, Talismagic, 2022. Foto: Gert-Jan van Rooij

Even verderop stuit ik op een overweldigende hoeveelheid symbolen van geglazuurd keramiek. Een ster, een tong, longen en ogen: voor haar werk Talismagic bevestigde Shani Leseman wel honderd objecten aan de muur. Het zijn voorwerpen die in hun metalen variant gedragen worden door mensen voor bescherming of als dankbetuiging. Soms worden ze aan de achterkant van de kerk gehangen, of juist goed verborgen gehouden, omdat ze als heidens worden gezien. Ze zijn uitgestald als milagros: ex voto (beloftegeschenk) figuurtjes van metaal die gebruikt worden bij religieuze ceremonies. Ze komen voor in verschillende landen en door verschillende tijdperken heen; de mediterrane regio, middeleeuws Europa, Mexico, boeddhistisch Japan, het oude Griekenland, India en de Antillen. Leseman kwam in haar jeugd op Curaçao in aanraking met het magische gedachtengoed van brua, een Antilliaanse religie, belangrijk in de Curaçaose folklore. Tijdens het maakproces kwam ze samen met het object en het materiaal tot de juiste vorm en paste ze intuïtief magie toe, waardoor ze de objecten zelfbeschikking en speciale krachten inblaast. Zo lees ik dat zich tussen de geïnstalleerde objecten zich een talisman voor een bloeiende tuin bevindt, een talisman voor verbinding tussen soorten, bescherming en loyaliteit, een talisman voor vriendschap, troost en solidariteit en een talisman voor ja kunnen zeggen als het nodig is, maar ook voor nee kunnen zeggen als het nodig is. De figuren staren vanaf de muur de ruimte in.

Tussen de geïnstalleerde objecten bevindt zich een talisman voor een bloeiende tuin, een talisman voor verbinding tussen soorten, bescherming en loyaliteit, een talisman voor vriendschap, troost en solidariteit en een talisman voor ja kunnen zeggen als het nodig is, maar ook voor nee kunnen zeggen als het nodig is

Zaalbeeld When Things Are Beings. Amy Suo Wu & Elaine W. Ho, radio SLUMBER, 2022. Foto: Gert-Jan van Rooi

Een knusse tent van bedrukte lakens en doeken met glimmende stoffen deurknoppen vormt het huis van de audio- en textielinstallatie radio SLUMBER, gemaakt door Amy Suo en Elaine W. Ho. Binnen nodigen zitzakken je uit om te vertragen. Ook spelen er video’s af op kleine ronde schermpjes die als ogen uit de doeken priemen, waarop een hand met een ei speelt. Rond de zitzakken hangen koptelefoons en liggen boeken met titels als Burn It All Down: An Antifacist Spellbook van Yerbamala Collective of Witches, Witch-hunting, and Women van Silvia Federici. Zachte vrouwenstemmen lokken je als geruststellende sfinxen naar binnen: ‘The ones who are supposed to hear from us, will come’. Sinds 2020 hielden vrouwelijke kunstenaars, activisten en academici met diaspora-achtergronden, informele bijeenkomsten, vooral om te praten. De gesprekken werden uiteenlopende radio-uitzendingen van radio SLUMBER, destijds onder de naam ‘PWSSSRFS’ (het geluid van gefluister? Zitzakken? Beddengoed?), bijvoorbeeld over de mogelijkheid van roddel als levensenergie: het verspreiden en circuleren van informatie. Ze vragen zich af hoe je informatie presenteert die in eerste instantie niet bedoeld was om te publiceren. Ze vragen zich af of roddelen nog steeds roddelen is, als het publiekelijk gebeurt. De installatie verandert het ritme van de tentoonstelling en oppert ‘rust’ als verzet tegen de kapitalistische hang naar productiviteit.

Antonio Jose Guzman en Iva Jankovic, Messengers of the Sun, performance, 2022. Foto: Maarten Nauw

De werken in de tentoonstellingen zitten vol verassende en voelbare intenties, vol herinneringen en overpeinzingen. Zie je ze niet op het eerste oog, dan wel op het tweede of derde. De objecten, film- en audio installaties en sculpturen bieden een fijne manier om te leren over nieuwe rituelen en tradities, of om herinnerd te worden aan oude. Door magie te demystifiëren, een paradoxale onderneming, zorgen ze voor herkenning en begrip. Betovering wordt tastbaar, opwindend, bruikbaar. Wat gebukt ging onder taboe of schaamte ontluikt hier voorzichtig tot iets moois en daadkrachtigs. Veel werken zijn kritisch op de wereld waar wezens en dingen losgetrokken van elkaar zijn, en elkaar gebruiken of uitbuiten. Ze bevragen en bespreken de circulatie van bekende en onbekende informatie, herwaarderen weggestopt geloof en gebruik. Kunst en design, gebieden die draaien om de kracht en betekenis van objecten, lenen zich bij uitstek voor een nieuwe blik op magie en spirituele gebruiken. Voor het doorbreken van het stigma daaromheen en voor het herwaarderen van de intuïtieve en wereldwijde wijsheid, die overal verschilt maar misschien tegelijkertijd overal dezelfde kern heeft.

Hoe het onzegbare te communiceren? Hoe het magische museaal te presenteren?

En nu de objecten in het museum staan? Verliezen zij kracht en magie als ze worden aangekocht? Pinatih en Sloothaak geven zelf antwoord: de curatoren stellen zich in te zetten voor goede relaties met zowel de kunstenaars als de werken. Ze steken zorg in context –in zaalteksten en publicaties over de tentoonstelling­– en gaan moeilijke vragen en tegenstrijdigheden daarbij niet uit de weg: hoe het onzegbare te communiceren? Hoe het magische museaal te presenteren? Ze dragen doorgaande ontmoetingen en gesprekken hierover aan als antwoord. Hopelijk behouden de objecten daarmee hun magie en brengen ze geluk aan wie het voelen wil.

De tentoonstelling When Things Are Beings – Voorstellen voor de Museumcollectie is nog t/m 10 april te zien in het Stedelijk Museum Amsterdam

 

Aankomende performances:

Digital Esoterism, Ginevra Petrozzi
7 jan 2023, 24 feb 2023, 31 mrt 2023, 2 apr 2023

Messengers of the Sun, Antonio Jose Guzman en Iva Jankovic
2 apr 2023

[1] Zie: https://kbbi.web.id/guna-3 en When Things Are Beings, Voorstellen voor de museumcollectie, Stedelijk Museum Amsterdam p. 13

Emma Wiersma

is schrijver en kunstenaar

Recente artikelen