metropolis m

Nederland lijkt dit jaar in in de ban van ‘gekte’ in de kunst. Toeval of zit er wat achter? 24 september ging de derde editie van het internationale kunstfestival MAF van start, deze keer in Haarlem. Nina Folkersma, artistiek leider, spreekt met METROPOLIS M.

Domeniek Ruyters

Wat is MAF?

Nina Folkersma

MAF is het Madness & Arts Festival, een internationaal festival over kunst en gekte dat van 24 september tot en met 3 oktober plaatsvindt in Haarlem. Twintig Haarlemse cultuurinstellingen en locaties – van het Teylers Museum tot De Hallen, van de Stadsschouwburg tot de Filmschuur – doen mee met een programma vol theater, kunst, film, muziek, workshops en debatten. Daarnaast heeft MAF een aantal eigen producties gerealiseerd, waaronder de Nacht van de Waanzin met Wim Helsen, een nieuwe film van het kunstenaarsduo Tellervo Kalleinen & Oliver Kalleinen, een kunstwerk van Marisca Voskamp en een internationaal symposium over kunst en psychiatrie.

Marisca Voskamp, 'Landstichten (voor waanzinnigen en idioten)'
Domeniek Ruyters

Waarom wilde MAF dit jaar naar Nederland, c.q. Haarlem?

Nina Folkersma

Het Madness & Arts Festival werd in 2003 opgericht in Toronto. Drie jaar later werd het stokje doorgegeven aan Münster voor de tweede editie. In diezelfde periode vonden in Haarlem drie edities plaats van het Kwartiermakersfestival, een meerdaags cultureel festival dat de beeldvorming rond psychiatrie wil verbeteren. De projectleider hiervan, Jannet Bonset, benaderde de organisatoren van het Madness & Arts Festival in Toronto en Münster met het verzoek om de derde editie in Nederland te laten plaatsvinden. Er werd gekozen voor Haarlem omdat hier het Museum Het Dolhuys, het Nationaal Museum van de Psychiatrie, is gevestigd en omdat Haarlem een grote verscheidenheid heeft aan cultuurinstellingen die bovendien graag met elkaar samenwerken.

Domeniek Ruyters

Het lijkt alsof het onderwerp opleeft in de cultuur in Nederland, met Niet Normaal in de Beurs van Berlage een half jaar geleden. Toeval of hangt het onderwerp in de lucht?

Nina Folkersma

De tentoonstelling Niet Normaal en MAF raken elkaar inderdaad. Niet Normaal handelde over de vraag: wie is normaal en wie bepaalt dat? MAF focust op de beeldvorming van psychiatrische stoornissen en de vraag of kunst daar invloed op kan uitoefenen. Beide manifestaties zetten dus sterk in op de relatie tussen kunst en maatschappij. MAF snijdt een maatschappelijk relevant onderwerp aan: ‘gekte’ en de nog altijd problematische maatschappelijke acceptatie daarvan. Ik denk dat daarbij voor kunst en cultuur een belangrijke rol is weggelegd.

Tellervo Kalleinen & Oliver Kochta-Kalleinen, 'People in White', 2010
Domeniek Ruyters

Het valt me op dat er een emancipatoir ideaal achter MAF schuilt: gekte ontmarginaliseren. De suggestie is daarmee dat we intolerant geworden zijn ten aanzien van gekte. Is MAF een reactie daarop?

Nina Folkersma

Ja, onze tolerantie is duidelijk aan het afnemen. Mensen met psychische aandoeningen behoren tot de meest gestigmatiseerde groepen in de samenleving. Waar de stigmatisering van kankerpatiënten, aidspatiënten en mensen met lichamelijke afwijkingen de laatste decennia vermindert, daar kampen psychiatrische patiënten nog altijd met het vooroordeel dat ze gevaarlijk zijn, onbetrouwbaar, incompetent, onverzorgd en ongeneeslijk. Het zijn lastpakken, eigenaardige types, onaangepaste figuren die de samenleving op de proef stellen (… en zo worden kunstenaars ook vaak getypeerd). Deze vooroordelen zijn hardnekkig en worden gevoed door berichtgeving in de media.

Onze maatschappij bakent voortdurend de grens af tussen wie anders, afwijkend en mogelijk gevaarlijk is, en wie niet. Ze creeërt onderscheid tussen gek en normaal, insiders en outsiders, allochtoon en autochtoon, homo’s en heteros’, enzovoort. Door zulke tegenstellingen te creëren – en de ander als afwijkend en inferieur te bestempelen – versterken we ons broze identiteitsbesef en ons gevoel van eigenwaarde. En precies hier speelt de kunst volgens mij een ongelooflijk belangrijke rol! Kunst staat voor vrijheid, openheid, nieuwsgierigheid naar het andere, het afwijkende, het grensoverschrijdende. Van de kunst kunnen wij leren om met meer openheid te kijken naar mensen met een psychiatrisch heden of verleden. En daarom organiseren wij een kunstenfestival, een festival waar het anders-zijn op artistieke wijze wordt getoond.

Domeniek Ruyters

Is het niet wat lullig, voor kunst, in de hoek van de gekken geplaatst te worden? Het is uiteindelijk net zo vaak een serieuze en doordachte bezigheid. Hebben kunstenaars ook geweigerd mee te doen?

Nina Folkersma

Nee, dat ik heb niet meegemaakt. Alle kunstenaars die ik heb benaderd, wilden juist graag deelnemen. ‘Gekte’ is natuurlijk een onderwerp dat een grote aantrekkingskracht uitoefent op kunstenaars. Tegelijkertijd ben ik me er van bewust dat waanzin sterk wordt geromantiseerd. Met het festival wil ik ‘gekte’ op verschillende fronten destigmatiseren. Bijvoorbeeld door te laten zien dat de grens tussen ‘geestelijk gezond’ en ‘gestoord’ veel vloeibaarder is dan gedacht, en dat het niet enkel gaat om de extreme stoornissen maar ook om veelvoorkomende psychische problemen als depressie, dementie en eetproblemen. Of juist door het publiek te laten beseffen dat het romantisch idee van de ‘gekwelde, creatieve gek’ voorbijgaat aan de werkelijke, donkere kanten van psychische problemen, die niet ophouden als de podiumverlichting uitgaat.

George Widener, 'Megalopolis Supercounter', 2006, te zien bij Galerie Hamer op de Kunstbeurs voor Outsiderkunst
Domeniek Ruyters

Wat me opviel: de kunst heeft niets van outsiderkunst, is juist uitermate bedacht. Is de echt gekke kunstenaar is aan het uitsterven? Of vergis ik me?

Nina Folkersma

Er is tijdens het festival weldegelijk ‘echte’ outsiderkunst te zien. Er is een kunstbeurs met de belangrijkste galerieën uit Europa op het gebied van outsiderkunst. En er is een tentoonstelling met werken uit de collectie De Stadshof (*verzameling outsiderkunst die tot 2001 in bruikleen was bij het Zwolse Museum De Stadshof en nu in Museum Dr. Guislain in Gent). Maar we stellen het hele begrip ‘outsiderkunst’ ook ter discussie. Tegenwoordig krijgt outsiderkunst steeds meer waardering in het officiële kunstcircuit. Een goed voorbeeld is de hype die vorig jaar tijdens de Frieze Art Fair ontstond rondom de tentoonstelling van het Museum of Everything, met werken van buitengewoon succesvolle outsiderkunstenaars. Er bestaat een zeer professionele en commerciële structuur voor outsiderkunst, met verzamelaars, musea, kunstbeurzen, magazines, etc. Hoe gemarginaliseerd is outsiderkunst tegenwoordig nog? En kunnen we nog wel spreken van een verschil tussen outsiders en insiders?

Wat ik zelf vooral interessant vind, is de vraag waaróm er sprake is van een groeiende belangstelling voor outsiderkunst. Is het een verlangen naar pure, authentieke, directe kunst die niet beïnvloed is door de canon of de machinaties van de internationale kunstmarkt? En is dit misschien een verlangen naar een tegenhanger van de hedendaagse kunstenaar die zichzelf profileert als ‘cultureel ondernemer’ of ‘artistic researcher’?

Domeniek Ruyters

Waarom moet ik deze week meteen naar Haarlem komen?

Nina Folkersma

Ik zou hier wel tien of twintig bijzondere projecten willen noemen. Er is teveel om op te noemen en vooral heel veel goeds! Alleen al op het gebied van beeldende kunst: het wonderlijke, sprookjesachtige werk van Marisca Voskamp; het aangrijpende docu-drama van Tellervo Kalleinen & Oliver Kochta-Kalleinen over de relatie tussen psychiatrisch patiënten en hun behandelaars; de videos van Markus Schinwald en Michelle Williams Gamaker & Julia Kouneski in De Hallen. Maar als ik dan toch één programmaonderdeel moet kiezen, dan kan ik vooral de Public Meeting van vrijdag 1 oktober aanbevelen: een symposium over kunst en psychiatrie met verschillende internationale sprekers, waaronder James Brett, de oprichter van het Museum of Everything uit Londen. Ik ben heel benieuwd of hij kan verklaren waarom er zo’n belangstelling is voor outsiderkunst.


Public Meeting: vrijdag 1 oktober, 13:30 – 17:30 uur, Festivaltent (achter Museum Het Dolhuys), entree €30 (studenten €20), registreren: [email protected]


Madness & Arts Festival: 24 sep – 3 okt Haarlem, www.maf3.nl

Domeniek Ruyters

is hoofdredacteur van Metropolis M

Recente artikelen