metropolis m

A prisoners dilemma. (image from Convict 13 (1920), written and directed by Buster Keaton and Edward F. Cline)

Hoe beïnvloedt de actuele financiële crisis onze ethische kaders? Wat is de rol van de markt? In hoeverre sturen ‘power players’ in de kunstwereld en beslissingen van politici onze waarneming? Over deze vragen buigen Liesbeth Bik en Jos van der Pol zich deze week samen met Jan van de Pavert in Witte de With en De Unie in het project Everyone for Themselves, eindigend in een symposium op zaterdag 12 mei.

Jolien Verlaek

In de titel Everyone for Themselves schuilt een duidelijk sentiment. Waar heeft het betrekking op?

‘De Documenta is een barometer, de Olympische Spelen van de kunst. En net als in de Olympische Spelen is ook hier sprake van allerlei relaties die niet direct zichtbaar zijn aan de oppervlakte. Everyone for Themselves gaat over die relaties.’

[answer Bik Van der Pol]’De titel is afgeleid uit een interview met Jef Cornelis door Koen Brams en Dirk Pültau in 1987, over Cornelis’ filmwerk. In dat interview vertelt Cornelis over zijn ‘dropping out’ in 1972. Documenta V – 1972 – markeerde volgens hem het begin van de commercialisering van de kunstwereld en de definitieve doorbraak van een mentaliteit van ‘every man for himself’. Het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar uit dat interview kun je afleiden dat Documenta V ertoe leidde dat hij zich radicaal van de kunstwereld afwendde. Wij vinden dat interessant, omdat Documenta V, samengesteld door Harald Szeeman, ook het begin was van de opkomst van de curator als ‘geniale tovenaar’. De Documenta is, na de tweede wereldoorlog, opgezet als een ideologische tentoonstelling, die aan de wereld zou kunnen laten zien hoe kunst in een vrije wereld bloeit. In die zin is de Documenta ook altijd een politiek instrument. Het toont als het ware de ‘stand van zaken’ in de ‘vrije wereld’ – het Westen – via de kunst. De films van Cornelis laten zien dat er ook andere factoren een rol spelen in de beslissing wie en wat getoond wordt, en dat keuzes niet alleen nooit waardevrij zijn, maar ook geleid worden door onder andere kapitaal.’

Jolien Verlaek

Ik zie in de aankondiging uiteenlopende onderwerpen naar voren komen: interactiviteit en netwerken in de hedendaagse kunst, de ethiek achter biënnales en kunstbeurzen, commercialisering van de kunstmarkt. Hoe verweven ze? Wat is de connectie?

Bik Van der Pol

‘Als keuzes niet waardevrij zijn en als vrijheid van keuze een illusie is, spelen andere factoren een rol, zoals bijvoorbeeld investeringen, sociale relaties, politieke gebeurtenissen. De Documenta is een barometer, de Olympische Spelen van de kunst. En net als in de Olympische Spelen is ook hier sprake van allerlei relaties die niet direct zichtbaar zijn aan de oppervlakte. Everyone for Themselves gaat over die relaties: over de invloed van kapitaal in de hedendaagse kunstwereld, en de rol die ethiek speelt achter de schermen van instituten en manifestaties als Documenta, biënnales en kunstbeurzen.

We tonen ook Prisoner’s Dilemma, een film van Richard Serra uit 1974. Deze film toont een rollenspel voor televisie met belangrijke spelers uit de kunstwereld van New York in de jaren ’70, en is gebaseerd op experimenten uit de speltheorie. Deze film was, naast de Documentafilms van Cornelis, een belangrijk startpunt voor dit hele project. Het prisoner’s dilemma is een methode ontwikkeld in de context van een neo-conservatieve denktank in de VS, de RAND foundation, en wordt (nog steeds) toegepast in sociologisch onderzoek, om maatschappelijke relaties en dilemma’s te observeren en daar mogelijke conclusies uit te trekken met betrekking tot gedrag. Wat weer ingezet wordt in andere domeinen zoals politiek en economie. Prisoner’s Dilemma gaat over keuzes en consequenties. Is het in een crisis beter om samen te werken of om voor snelle winst te gaan? Hoe beïnvloedt de actuele financiële crisis onze ethische kaders? Kunnen we conclusies trekken over wat er wordt geproduceerd, in welke context dat gebeurt en over wat zichtbaar wordt dan wel onzichtbaar blijft? Wat is de rol van de markt – tot dusver, nu en in de toekomst? In hoeverre sturen ‘power players’ in de kunstwereld en beslissingen van politici onze waarneming? Dit zijn allemaal vragen die, denken wij, niet los van elkaar zijn te zien. Tijdens Everyone for Themselves hopen we dat we, met de inzet van de verschillende specialismen van de sprekers en het publiek hardop kunnen denken en speculeren over wat er bij het tonen, discussiëren en de productie van kunst speelt. Daarnaast is het belangrijk te beseffen dat wij ons op een ’turning point’ bevinden. Het vrije Westen is niet zo vrij en verlicht, wellicht, als we altijd dachten, en het is zeker niet meer oppermachtig.’

Jolien Verlaek

De opbouw van het project heeft een sterk onderzoekend en publiek karakter – huiswerkweek, workshop en symposium. Het lijkt een beetje schools. Waarom deze vorm?

Wij denken dat het belangrijk is om ethiek (en kunst) niet met een al te groot gebrek aan zelf-ironie tegemoet te treden.’

[answer Bik Van der Pol]’Het is een illusie simpele en definitieve antwoorden op al deze vragen te formuleren. We tonen in Witte de With, tijdens de huiswerkweek de films Documenta IV en Documenta V van Jef Cornelis: bij tijd en wijle zijn zij hilarisch, soms ontluisterend, en altijd droog kritisch. Prisoner’s Dilemma wordt getoond, evenals The Great Contemporary Art Bubble, een film van Ben Lewis, over de bubble – en de ‘implosie’ daarvan tijdens de crisis van 2008 – in de kunstmarkt. Deze huiswerkweek kan misschien ook worden gezien als een minitentoonstelling, en is een gelegenheid om alle films in volle lengte te zien. Daarnaast is er een workshop door Burak Ar?kan; samen met deelnemers aan de workshop onderzoekt hij netwerken in de kunstwereld, en brengt deze in kaart. Er is ook een reader, met teksten die aangeleverd zijn door de verschillende sprekers, en er is de publicatie Contemporary Art and its Commercial Markets: A Report on Current Conditions and Future Scenarios, met teksten bijeengebracht door Olav Velthuis en Maria Lind (eds.). En er is het symposium. Bij elkaar geeft al dit materiaal inzicht in de issues die ook in het symposium aan de orde komen. De workshop en huiswerkweek maakt dit materiaal niet alleen beschikbaar; het creëert ook een publiek voor het symposium, en hopelijk een actief betrokken publiek, omdat een aantal van hen al de kans heeft gekregen – of genomen – zich te verdiepen. De schoolse terminologie is een beetje een grap, maar een serieuze grap. Wij denken dat het belangrijk is om ethiek (en kunst) niet met een al te groot gebrek aan zelf-ironie tegemoet te treden.’

Jolien Verlaek

Hoe is de samenwerking met Jan van de Pavert tot stand gekomen?

Bik Van der Pol

‘Jan en wij hebben een atelier in hetzelfde gebouw. Zoals dat gaat, ontmoet je elkaar soms op een feestje: dat zijn altijd de beste situaties om iets te beginnen met iemand. Jan vertelde over de Documenta films en een onderzoek dat Vezna Madzoski deed. Wij speelden al enige tijd met de gedachte dat de film Prisoner’s Dilemma van Serra verdacht veel weg had van het politieke gedoe (in Nederland maar ook internationaal) waarmee we dagelijks via berichtgeving in de kranten kennis van kunnen nemen: wij vinden dat nogal amusant. Daarnaast waren wij benaderd door And And And om een event te creëren dat zij zouden kunnen opnemen in hun programmering. We zagen hier niet alleen een overlap maar ook een potentie: gecombineerd leek dit een goed begin voor een serie lezingen. We benaderden Liesbeth Levy van de Unie en Defne Ayas met ons voorstel, die beiden graag met ons drieën de plannen verder wilden ontwikkelen. Uiteindelijk werd de serie lezingen geconcentreerd in een week ‘huiswerk’ op een dag, omdat het ons een goed idee leek dat er een zekere energie, collectiviteit en interactie kan worden opgebouwd.’

Jolien Verlaek

Krijgt Everyone for Themselves een vervolg?

Bik Van der Pol

‘Het hele proces en de samenwerking tussen Defne, Liesbeth, Jan en wijzelf was tamelijk interessant, en tijdens het onderzoek voor dit project stuitten we op een aantal mensen die we niet nu konden strikken, maar wellicht wel in de toekomst. Er is meer dan we in deze versie kunnen stoppen, dus we gaan door. Hopelijk lukt dat in het najaar. Het is ook belangrijk te melden dat Everyone For Themselves is ‘geadopteerd’ door And And And, een initiatief dat onderdeel is van dOCUMENTA (13). And And And onderzoekt in samenwerking met groepen en individuen van over de hele wereld de rol die kunst en cultuur vandaag de dag kunnen spelen voor allerlei gemeenschappen en soorten publiek. De oogst van And And And is een reeks interventies, situaties en gebeurtenissen die op dOCUMENTA (13) wordt neergezet als een staalkaart aan nieuwe posities, zorgen en potentiële knooppunten van solidariteit. We zijn van plan met And And And deze zomer in Kassel ook een aantal activiteiten tot stand te brengen.’

Recente artikelen