metropolis m

Thomas Hirschhorn tijdens het festival

Thomas Hirschhorn is moe, maar voldaan. Drie maanden lang werkte hij elke dag in de Bijlmer aan zijn sculptuur The Bijlmer Spinoza Festival, ter gelegenheid van Open Source: de eerste in een reeks van vijf kunstroutes, die elke twee jaar in de Bijlmer zal worden georganiseerd. Samen met lokale bewoners installeerde Hirschhorn in een maand tijd het houten Spinoza Paviljoen, vlakbij het metrostation Kraaiennest. Vanaf de feestelijke opening door de koningin op 8 mei, was hij zelf dagelijks van 10 uur ’s ochtends tot 9 uur ’s avonds aanwezig met als doel: Presence and Production.

Door zichzelf volledig te geven en volledig betrokken te zijn bij het kunstwerk, wil Hirschhorn zijn publiek bereiken en momenten van publieke ruimte ín de publieke ruimte scheppen. Het Bijlmer Spinoza Festival is inmiddels alweer het vijfde project in zijn serie van ‘aanwezigheid en productie’ (andere projecten waren in 2002 het Bataille Monument in Kassel en in 2004 het Musée Précaire Albinet in Cité Albinet, Aubervilliers; 24H Foucault in het Palais de Tokyo in Parijs en Swiss-Swiss Democracy in het Centre Culturel Suisse, Parijs). De titel Bijlmer Spinoza Festival wijst niet alleen op de tijdelijke aard van het werk, maar impliceert ook dat het om een gebeurtenis gaat en een plek van ontmoeting is. Dagelijks worden voorstellingen, lezingen, debatten en discussies gehouden in samenwerking met de lokale bewoners van de Bijlmer.

Het is zaterdagmiddag 27 juni, nog maar anderhalve dag en dan loopt Het Bijlmer Spinoza Festival alweer op zijn einde, maar daar is nu nog niets van te merken. Mensen lopen continue in en uit bij het Spinoza Paviljoen, dat op de typische ‘Hirschhorn manier’ is gebouwd: provisorisch in elkaar getimmerd hout, hier en daar bij elkaar gehouden door grote stukken bruin plakband. In de bibliotheek knipt iemand teksten uit van de lezing van filosoof Marcus Steinweg. In de internetcorner is een aantal kinderen aan het surfen en in de ruimte ernaast bekijken twee bezoekers een film over het huis van Spinoza in de Spinoza Exhibition. De muren en tijdelijke presentatieborden zijn een grote horror vacuï van teksten en documentatiemateriaal van en over Spinoza en de vele lezingen van de afgelopen weken.

Het Spinoza Paviljoen

Er hangt een gemoedelijke en energieke sfeer. Men begroet elkaar vriendschappelijk, drinkt samen een biertje bij de bar, of kijkt vanaf het zonovergoten terras naar een toneelstuk dat een aantal buurtkinderen opvoert. Op het podium spuwt een gelegenheidsacteur een ´Bruce Nauman fonteintje’, terwijl een andere eindeloos ‘I make art’ blijft herhalen.

Dat de lijn van het verhaal telkens zoek raakt lijkt niemand te deren en er ook niet echt toe te doen. Een buurtbewoner komt aanlopen en groet Hirschhorn. Hij heeft een klein cadeautje meegenomen, omdat het project bijna is afgelopen. Een zelfgemaakte maaltijd in een Tupperwarebakje. Hirschhorn bedankt en gaat weer aan de slag met de voorbereiding van de dagelijkse lezing van Steinweg, terwijl de buurtbewoner me trots vertelt dat hij hier elke dag komt, al sinds lezing nummer 25. Gewoon, om een babbeltje te maken, om de lezing te horen en om zijn vrienden te ontmoeten.

Naast de buurtbewoners en de medewerkers van het project lopen er een aantal andere kunstenaars rond en een handvol curatoren en critici. De mix van mensen is interessant en kenmerkend voor Hirschhorn´s kunstwerken, die zich op de grenzen van kunst en leven bevinden. Tussen het toneelstuk en de lezing van Steinweg door vraag ik Thomas Hirschhorn naar zijn ervaringen van de afgelopen maanden.

Laurie Cluitmans

Ben je tevreden over hoe het project is verlopen? Heb je bereikt wat je wilde bereiken hier in de Bijlmer?

Thomas Hirschhorn

Ik ben volkomen uitgeput, maar zeker tevreden. Het was mijn doel om hier aanwezig te zijn, elke dag, de hele tijd, en om iets te produceren. Dus dat heb ik bereikt. Niet alleen natuurlijk, maar samen met Alexander Constanzo die dagelijks de Bijlmer Spinoza krant samenstelde, Marcus Steinweg die in totaal 52 filosofische lezingen heeft gegeven en met Victoria Martini als ambassadeur. Samen hebben we dit bereikt.

Het documentatiecentrum
Laurie Cluitmans

In je aankondiging van het Bijlmer Spinoza Festival geef je aan dat je de buurt wil betrekken bij het project. Denk je dat dat gelukt is?

Thomas Hirschhorn

Het merendeel van de bezoekers zijn de lokale bewoners geweest. Nu het project ten einde loopt wordt het kunstpubliek wakker en komen ook de critici en curatoren kijken. Maar het is belangrijk te begrijpen dat dit project twee maanden lang heeft geduurd, elke dag, elf uur lang en dat het is gemaakt voor de mensen uit deze buurt, de mensen van Kleiburg en Kruitburg. Zij zijn de belangrijke mensen. In feite zijn zij de ziel van het project. Zij waren hier aanwezig. Misschien niet altijd of alleen maar voor de lezingen, natuurlijk ook om gewoon wat rond te hangen, elkaar te ontmoeten en om met elkaar in gesprek te gaan.

Laurie Cluitmans

Ik kan me voorstellen dat het tot een aantal hechte contacten heeft geleid gedurende die drie maanden.

Thomas Hirschhorn

Ja natuurlijk, ik heb prachtige mensen ontmoet, aardige mensen, verlichte mensen, intelligente mensen, slimme mensen, mensen met pit, allemaal met een hele andere oorsprong en achtergrond. Zij zijn, zoals ik al zei, de ziel van dit project, en dat geeft me het vertrouwen en het geloof dat kunst en filosofie veel kunnen doen in het denken over realiteit en alledaags leven. Maar natuurlijk moet ik bescheiden blijven. Het kunstwerk is breekbaar en onzeker, maar dat is wat het juist zo mooi maakt. Je ontmoet de mensen in hele alledaagse situaties, bijvoorbeeld met het oplossen van wateroverlast. Je komt als vanzelf dichtbij de mensen te staan, er ontstaat een echte uitwisseling. Misschien hebben we het niet de hele tijd over Spinoza gehad of over kunst en filosofie, maar er is veel gesproken, ook over de grote vragen in het leven en wat we samen delen.

Laurie Cluitmans

Uit de lezingen van Marcus Steinweg blijkt hoe filosofie op een alledaagse en persoonlijke manier het individu ten goede kan komen en transformatie teweeg kan brengen. Hoe verhoudt je werk zich tot die ideeën van transformatie?

Thomas Hirschhorn

Dat is waarom ik Marcus heb gevraagd naar de Bijlmer te komen. Ik vind zijn lezingen fantastisch! Hij is een filosoof die niet alleen ingewikkelde zaken goed kan uitleggen, maar ook iemand die zich verdiept in alledaagse vragen. Dat zijn de grote vragen die iedereen aan gaan, universeel zijn, en dat is waarom we hier zijn. Ik ben er van overtuigd dat filosofie en kunst de mens direct kunnen veranderen, dat geloof ik echt. Maar het gaat niet om slechts één project, of één kunstwerk. Ik geloof dat elk mens een plek in zijn hersenen heeft voor kunst en filosofie. Maar het is aan hem of haar om verantwoordelijkheid te nemen, zich daarmee te engageren, en uiteindelijk daardoor te transformeren.

de internetcorner
Laurie Cluitmans

Hoe verhoudt de vorm van het kunstwerk zich tot die ideeën?

Thomas Hirschhorn

De vorm is die van Presence and Production. Het gaat niet om participatie, participatie kan niet worden geforceerd, maar het gaat om mijn aanwezigheid en wat ik heb gemaakt. Niet wat ik veronderstel, suggereer of opleg aan de ander. Het is erg belangrijk te weten dat ik mij strikt houd aan mijn plan van aanwezigheid en mijn productie. Het begint bij mij. Doordat ik zelf iets geef, kan ik de ander er toe aanzetten ook iets te geven, tijd bijvoorbeeld of productie. Dat is de vorm, de richtlijnen voor het project. Deze vorm is belangrijker dan esthetiek, die zich alleen bezig houdt met het eindresultaat. De vorm is hypercomplex, als een machine, of als een batterij die energie genereert en die ook de buren bij die complexiteit wil betrekken.

Laurie Cluitmans

Toen de Bijlmer werd gebouwd lag daar een utopistisch ideaal aan ten grondslag. Maar de functie van de architectuur als gereedschap voor een maakbare maatschappij, pakte in de Bijlmer in werkelijkheid heel anders uit. Wanneer je praat over je doelen voor het Bijlmer Spinoza Festival klinkt dat in eerste instantie heel praktisch: aanwezigheid en productie. Toch draagt het een duidelijk idealisme in zich.

Thomas Hirschhorn

Mijn kunst heeft niets van doen met utopieën. Het heeft te maken met het idee dat kunst universeel is, net zoals filosofie. Ze kunnen beide met iedereen in contact treden. En dat is het doel. En waarom niet in de Bijlmer? Waarom niet met mensen die niet geïnteresseerd zijn in kunst? Natuurlijk maakt dat het veel moeilijker, zij hebben andere problemen en een ander beeld van het alledaagse dan de mensen die bijvoorbeeld in het stadscentrum wonen. Maar het gaat in dit project om het hier en nu van de Bijlmer.

Laurie Cluitmans

Hoe dragen de gekozen materialen hieraan bij en denk je dat dit het kunstwerk toegankelijker maakt?

Thomas Hirschhorn

Dit is het materiaal waar ik altijd mee werk. Fotokopieën, hout, plakband, plastic, ook in het museum en in de galerie werk ik met deze materialen. Het heeft niets met de omgeving te maken, of met de Bijlmer, maar met mijzelf. Dat is erg belangrijk! Het is toegankelijk omdat ik het zelf kan bedenken en installeren, met hulp van de buurt. Ik kan geen aluminium, glazen of betonnen paviljoen maken. Dan heb ik een architect nodig, bouwvakkers etcetera. Ik wil het juist zelf doen, mét de buurt. Daarom ziet het paviljoen er zo uit. En daarom kunnen mensen mijn werk begrijpen. Omdat ik vanuit mezelf begin.

Laurie Cluitmans

Tot slot wil ik je vragen waarom Spinoza zo’n belangrijke rol in je werk inneemt. Zeker in dit werk.

Thomas Hirschhorn

Spinoza is de reden waarom ik hier ben. Ik ben een fan van Spinoza en zijn boek Ethica. Het is actueel voor veel vragen van vandaag de dag. Maar ik gebruik Spinoza niet specifiek omdat ik denk dat hij de Bijlmer kan verlichten. Nee, zeker niet! Maar het een eerste stap, iets wat ik geef aan de buurt, een soort cadeau. En dat kan in de vorm van Spinoza, maar dat had ook in de vorm van iemand anders gekund. Bijvoorbeeld Trefossa, een Surinaamse dichter. Waarom zou je niet geraakt worden door Surinaamse gedichten. Maar ik ken Trefossa niet, en daarom kan ik niet met hem beginnen. Maar ik ken Spinoza wel en dat is waarom Spinoza hier is. Omdat ik van hem hou, en daarom leg ik het uit aan de mensen hier. Cherida Adamah de Ziel houdt straks een lezing over Trefossa, zij kent hem wel. En dat is wat het zo mooi maakt. Het gaat niet om het delen van dezelfde ideeën en concepten. Maar om het delen waar je van houdt met elkaar!

Laurie Cluitmans

is kunstcriticus en conservator hedendaagse kunst bij het Centraal Museum

Recente artikelen