metropolis m

Wanneer we mensen als Richard Florida mogen geloven valt heel veel werk vandaag inderdaad creatief te noemen. Mij doet het er echter weinig toe hoe rekbaar de categorie van creatieve werknemers is. Eigen aan de huidige postfordistische conditie is juist dat steeds meer mensen op hun creativiteit worden aangesproken – ze moeten creatief zijn. Wat voor mij belangrijker is, is dat tegen deze oproep tot creativiteit veelal een symbolische vergoeding staat. Mensen moeten creatieve input leveren omdat dat ‘goed voor hun eigen is’ en goed voor hun eigen is ook dat ze het ‘niet om het geld doen’, in de eerste plaats, maar om hun ‘eigen ontwikkeling’. Creativiteit wordt dus enerzijds wel als economisch goed erkend door overheden, bedrijven, etc, maar daartegenover staat veelal een symbolisch loon. Die logica maakt dan mensen voortdurend creatieve ideeën moeten leveren om te overleveren en ook van project naar project springen, projecten combineren om aan een leefbaar inkomen te geraken. En het zijn net die arbeidsomstandigheden die een ‘duurzame creativiteit’ in het gedrang brengen. ZZP-ers slingeren van project naar project, moeten over het beste van zich geven, telkens met nieuwe ideeën komen – met als gevolg: korte-termijndenken, vermoeidheid, burn-outs. Daar slaat dus de titel van de conferentie op. Duurzame creatieve processen, de mogelijkheid om op lange termijn creatief te blijven, komen zwaar onder druk te staan.

Je hebt gelijk met je stelling in de vraag dat creativiteit inderdaad iets tijdelijk is. Maar waar ons ‘duurzaamheid’ op slaat, zijn de voorwaarden die moeten gegarandeerd worden opdat mensen creatief kunnen blijven, ook op langere termijn. En deze voorwaarden slaan zowel op de sociaal-economische als op politieke voorwaarden, maar ook op logistiek niveau. Welke infrastructuur moet bijvoorbeeld een stad bieden om niet alleen creatieve mensen aan te trekken, maar ook om hun creativiteit op lange termijn te garanderen. Nu wordt te zeer naar creatieve arbeid gekeken als economisch goed, zonder al te veel vragen te stellen over, en tegemoet te komen aan de logistieke, sociale of zelfs psychische voorwaarden die moeten gegarandeerd worden om creatieve arbeiders een goede werkcontext of biotoop te bieden. Men kijkt kortom te weinig vanuit het perspectief van de creatieve leveranciers zelf.

Kunstenaars en ontwerpers zijn juist rolmodellen omdat ze inderdaad voortdurend moeten bijklussen om te overleven. Ik bedoel met dat woord ‘rolmodel’ dan ook niets positief. Het gaat letterlijk om een arbeidsmodel dat steeds meer door anderen wordt gevolgd, of waartoe alsmaar meer creatieve arbeiders worden gedwongen. Om de soms penibele economische omstandigheden van de kunstenaar te verdringen, wordt inderdaad een romantisch beeld opgehangen van iemand die geluk haalt uit zijn autonomie, zijn scheppingsdrang of uit zijn vermogen om creatief te zijn. Het plaatje van het rolmodel ‘kunstenaar’ is dus inderdaad niet zo rooskleurig, maar toch wordt dit als model voorgeschoteld voor steeds meer creatieve arbeiders, veelal in ZZP-statuut.

Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in maatschappelijke paradoxen. In creativiteit komen er zo vele samen. Wat kan bijvoorbeeld nog creativiteit zijn, als iedereen creatief is want moet zijn? Is creatief zijn, dan juist niet bijzonder ‘oncreatief’? Een tweede paradox vind je in de economische verwachtingen die men van creativiteit en creatieve arbeiders heeft, maar daar tegenover bijzonder weinig wil in investeren. Een derde paradox vind je in het kunstonderwijs. Daar wil men de creativiteit nog opvoeren door vakken in te richten over creatief ondernemerschap, maar ook werkshops en colleges interdisciplinair creëren etc. inricht. Grappig is steeds meer creatieve opleidingen dit doen om zichzelf te profileren, met als gevolg dat ze allemaal hetzelfde doen. Ze zijn dus zelf bijzonder ‘oncreatief’. Maar wat me vooral drijft in dit onderzoek, is dat de vlag van de creativiteit wordt ingezet om mensen zowel economisch als psychisch uit te buiten. De vraag is: hoe kan je komen tot betere structuren van zelforganisatie, maar ook naar betere wetgeving en sociale zekerheidsstructuren om dergelijke uitbuiting tegen te gaan.

Komen tot een betere zelforganisatie is dus het doel van de conferentie. Vandaar ook de workshops met concrete ‘hands-on’ voorbeelden om op mogelijke alternatieven te wijzen. Maar dat kan je niet zonder ook oog te hebben voor het grotere sociaal-politieke verhaal waaruit deze creatieve werkomstandigheden voortspruiten. Vandaar toch ook een meer theoretische insteek via key-notes.

De conferentie is zeker voor creatieve werkers bestemd. Maar waar ik op hoop is dat ook beleidsmakers, bedrijfsleiders en vooral ook vakbonden geïnteresseerd zijn. De laatsten moeten immers hoognodig aan de slag om betere werkomstandigheden te genereren voor deze ‘nieuwe’ manieren van werken. Van vakbonden weet ik dat ze het laatste decennia veel leden hebben verloren. Een belangrijke reden daarvoor is dat ze nooit een goed antwoord hebben kunnen bieden op het postfordisme. Ze werken veelal nog met een fordistisch arbeidsmodel, met collectieve arbeidsgaranties. Luisteren naar kunstenaars zou hen kunnen helpen om aan de nieuwe noden van arbeiders tegemoet te komen, nieuwe modellen te bedenken. In die zin kan inderdaad de kunstenaar als een rolmodel worden begrepen.