metropolis m

De verhouding tussen mens en dier is al jaren een gewild onderwerp in de kunst en filosofie. Er wordt zelfs gesproken van een animal turn. Naar aanleiding van de presentatie van een nieuw videowerk van Charlotte Dumas bij De Pont in Tilburg, bepleit Marlies Levels een grondige herziening van de antropocentrische benadering van het dierenrijk. De verschillen tussen mens en dier zijn relatief geworden.

Alle registers van het dierenrijk worden opengetrokken in de hedendaagse kunst. Het dier(lijke) is een hot item. Niet alleen als afbeelding, maar ook als levend wezen dat soms wordt toegeëigend, habitat incluis, en artificieel wordt gemorft tot paradijselijke perfectie. Waarom die enorme fascinatie voor het dier?

Duncan Forbes, curator van de tentoonstelling Beastly/Tierisch in Winterthur, spreekt zelfs van een animal turn. De wending zou volgens hem te maken hebben met een veranderde filosofische en biologische mensopvatting die, gevoed door biogenetica, vooruitgang in klonen en gentheorie, als uiterst vormbaar en rekbaar wordt gezien. De tentoonstelling in het Fotomuseum van Winterthur richt zich op een diversiteit aan benaderingen van het dierlijk zijn in de fotografie vanaf de jaren zeventig. De dierlijkheid van de mens evenals de individualiteit van de dieren zijn hier vaste aannames.

De animal turn past in een grotere verandering in het denken die de aarde centraal stelt en de rol van de mens decentraliseert. Postdarwinistische biologie, antropologische filosofie en de (fenomenologische) cognitiefilosofie hebben de onderbewuste lichamelijkheid en zintuiglijkheid in relatie tot de fysieke werkelijkheid een herwaardering doen ondergaan. In de beeldende kunst waren er legendarische koplopers als Joseph Beuys, Jannis Kounellis of Mario Merz die met het dier het kunstbegrip oprekten. De zeer antropologisch ingestelde Lothar Baumgarten vatte met zijn Abendhimmel über dem Mato Grosso (1975) een romantisch en ecologisch standpunt compact samen. Pas in de ondertitel wordt onthuld dat je niet naar een avondhemel kijkt maar naar het patroon van een adelaarsveer. Baumgarten inspireerde zich op het fenomeen van de metamorfose, zo belangrijk in een meer animistische visie op de werkelijkheid, die in de westerse cultuur werd verdrongen.

De videowerken Animaux (1991) en A Ni Maux (1992) van Marie José Burki op documenta IX, vertoond bij de entree van het Natuurmuseum Kassel, boden een ondermijning van het antropocentrische wereldbeeld dat het dier als minderwaardig ten opzichte van de mens voorstelt, vanwege het ontbreken van superieure taalvermogens, die heetten te zijn voorbehouden aan de mens. De geluidsloop van Burki laat het woord animaux in herhaling uitspreken door verschillende mensen en dieren, waarbij het woord geleidelijk aan verandert in een klank.

Ook de filosoof Jacques Derrida sprak zijn verontwaardiging uit over het pretentieuze standpunt van de mens, dat dieren onderbrengt in een alomvattend concept en ze het vermogen van een taal ontzegt. Hij introduceerde een nieuw woord voor dieren: animot, in een poging de dualistische kloof tussen mens en dier te nuanceren en het dier met de nodige kwaliteiten op te waarderen. Derrida’s intentie uit de jaren zeventig was conform de stand van de wetenschap. De verschillen tussen mens en dier zijn relatief geworden. Het dier als zelfstandig individu, met eigen communicatievormen en persoonlijke stemklank, én een sociaal en cultureel leven, wordt in de hedendaagse biologie als een voldongen feit gezien.

Er bestaat in het hedendaags denken over dieren ook een meer ethisch-politieke visie. Deze houding is aangezwengeld door Peter Singers boek Animal Liberation (1975) waarin de samenhang tussen de machtspositie van de mens en het lijden van dieren wordt gevolgd in een lange geschiedenis van het westers denken…

LEES VERDER IN METROPOLIS M Nr 5-2015 PALEO & THE CERAMIC TURN. NU IN DE WINKEL OF BESTEL: [email protected] (€9,95 incl verzending)

We zijn op zoek naar abonnees die ons willen ondersteunen bij deze publicaties. Meld je nu aan bij [email protected]. Het eerste jaar betaal je €40. Als dank sturen we je per ommegaande het nieuwe nummer op: Metropolis M Nr 5-2015 PALEO & THE CERAMIC TURN.