metropolis m

Artistiek directeur Bonaventure Ndikung

Afgelopen dinsdag gaf artistiek directeur Bonaventure Soh Bejeng Ndikung, samen met zijn curatorenteam en enkele kunstenaars, inzicht in de plannen voor de komende editie van Sonsbeek, Nederlands grootste buitententoonstelling die in juni opent. 

Typerend momentje tijdens de persconferentie van sonsbeek2020 deze week. Artistiek directeur Bonaventure Ndikung trekt een vergelijking tussen de buitententoonstelling, waar hij dit jaar verantwoordelijk voor is, en de documenta, waar hij afgelopen editie curator was.

Beide tentoonstellingen zijn kort na de oorlog opgericht, in een poging de mensheid via de cultuur enigszins haar geloof in het goede van zichzelf terug te geven. Beide tentoonstellingen zijn gevestigd in provincieplaatsen, met ongeveer eenzelfde omvang. Beide tentoonstellingen hebben een duur van 100 dagen en een relatief lage frequentie, respectievelijk om de vier en de vijf jaar. Het zijn ook blijvertjes gebleken met elk enkele memorabele edities op hun naam. Waarbij beide tentoonstellingen ook curatoren ruilen: Ruangrupa, verantwoordelijk voor de afgelopen Sonsbeek, is artistiek directeur van komende documenta; Ndikung volgt omgekeerde weg, hij was co-curator van afgelopen documenta en geeft nu leiding aan Sonsbeek. 

Er is echter een groot verschil: documenta heeft een budget van 37 miljoen euro, terwijl Sonsbeek het moet doen met een fractie daarvan. Ndikung noemt wijselijk het budget van deze editie niet, maar internet vertelt me dat de vorige editie een begroting had van 2,3 miljoen euro.

Wordt cultuur in Nederland wel op waarde geschat, vraagt Ndikung zich hardop af? Beseft Arnhem wel wat voor culturele reus het binnen zijn stadsgrenzen heeft? Het publiek (deels bestaand uit relaties en betrokkenen) valt hem luid joelend bij, waarna directeur Steven van Teeseling fijntjes laat weten dat de begroting nog niet helemaal rond is. Eventuele begunstigers in de zaal zijn welkom te schenken, zegt hij er glimlachend bij.

Bonaventure Ndikung trekt de vergelijking tussen Arnhem en Kassel

Tijdens de persconferentie afgelopen dinsdag was Kassel geen moment ver weg. Net als de laatste documenta belooft Sonsbeek een politiek gemotiveerde manifestatie te worden, gericht op machtsverhoudingen, met als achterliggend motief migratie, of beter de culturele gevolgen daarvan. Onder de titel force times distance – on labour and its sonic ecologies wil Sonsbeek de eigen grenzen te buiten gaan, afstanden overbruggen, en zelfs de tijd omkeren, terug en weer vooruit – om te beginnen die van het festival zelf. Weliswaar duurt de tentoonstelling ook dit keer honderd dagen, maar de gehele manifestatie zal zich over liefst vier jaar gaan uitstrekken, van 2020 tot 2024, tot de volgende editie.

Met deze verlenging van vier jaar hoopt de organisatie het gevloek op de airport artists die even in Arnhem ‘hun kunstje’ komen doen te voorkomen (dit geklaag is vaste prik bij dit soort manifestaties), en een poging te wagen meer blijvende relaties op te bouwen. Het is de bedoeling dat de kunstenaars die zowel buiten als in de vele partnerinstellingen actief zullen zijn, langdurig in de gelegenheid worden gesteld aan hun onderzoek te werken en de opgebouwde contacten met de instellingen in de stad duurzaam te bestendigen.

Voor de samenstelling en uitvoering van dat extensieve programma heeft Ndikung zich omringd met een team dat meerdendeels bestaat uit curatoren die in Nederland woonachtig zijn, dan wel er sterke banden mee hebben. Zippora Elders houdt zich bezig met de tentoonstelling van komende zomer, de andere vier buigen zich vooral over de meer discursieve taken. Amal Alhaag gaat zich hoofdzakelijk wijden aan een radioprogramma, Aude Mgba richt zich op educatie en Vincent van Velsen werkt vooral aan de publicaties en de opbouw van een Sonsbeekarchief, in de breedst mogelijke zin (de eerste open oproep aan het publiek om materiaal in te sturen is de deur al uit). Antonia Alampi, die tot voor kort curator bij Extra City in Antwerpen was, verzorgt het Public Program.

Alle Nederlandse curatoren spreken tijdens de persconferentie nadrukkelijk Nederlands, in plaats van het Engels, wat bij dit soort gelegenheden gebruikelijk is. Maar de deelnemerslijst (tijdens de persconferentie gepresenteerd aan de hand van initialen en het land waar ze vandaan komen) telt voornamelijk buitenlanders. Cultuur laat zich nu eenmaal niet binden aan een plaats, zo wordt het publiek op het hart gedrukt.

Sonsbeek zal zich niet tot de stad beperken, maar zich uitstrekken tot Kröller-Müller, 16 kilometer verderop. Een afstand die, zo blijkt, best te voet (!) afgelegd wordt

De deelnemerslijst met de initialen van de kunstenaars en het land van herkomst

Zippora Elders, lid van het curatorenteam

sonsbeek20→24 telt veertig deelnemende kunstenaars (met twintig nieuwe en twintig oude projecten) en lijkt in structuur veel op de vorige van het Indonesische collectief Ruangrupa. Net als toen, en veel edities van daarvoor, wordt niet al het werk gericht op de naamgever van de buitenmanifestatie, het Park Sonsbeek dat in de jaren veertig de bakermat van de manifestatie vormde. Er wordt ook de stad opgezocht, waar, zo beloven meerdere sprekers, verhalen verteld gaan worden met een meer sociaalmaatschappelijk teneur. ‘Labour’ is een hoofdthema dat zal dienen als een frame om op een gevarieerde manier naar de economische, culturele en sociale verhoudingen in de stad te kijken.

Wie afgelopen documenta (met locaties in Kassel en Athene) nauwgezet gevolgd heeft, weet dat geografie bij de hedendaagse biënnale een rekbaar begrip is. Ook Sonsbeek zal zich niet tot de stad beperken, maar zich uitstrekken tot Kröller-Müller, 16 kilometer verderop. Een afstand die, zo blijkt, best te voet (!) afgelegd wordt. Tijdens de persconferentie gaf geluidskunstenaar Sam Auinger een indruk van de manier waarop hij het tussenliggende landschap, of beter de diverse tussenliggende landschappen op weg naar Kröller-Müller (in de geest van de fameuze Sonsbeek buiten de perken (1971)) auditief heeft bestudeerd. Hij indexeert ze als stedelijk, cultureel, industrieel en landelijk, en heeft passende locaties als markante luisterplekken aangewezen. Het publiek zal komende zomer worden uitgenodigd daar de tocht naar Kröller-Müller een moment te onderbreken en te luisteren naar de omgeving.

Kröller-Müller is uiteraard niet zonder reden door Ndikung als eind/beginpunt gekozen. Het huisvest enkele oude beeldenpaviljoens uit Sonsbeek en vormt zo een deel van het archief van de tentoonstelling, met name uit de beginjaren van de manifestatie. De gang naar Otterlo biedt zo ook een tocht door de tijd, naar de modernistische wortels van de tentoonstelling (c.q. vice versa), die zowel dit museum als veel van de uit vorige edities overgebleven kunst in Park Sonsbeek kleurt. Het museum erkent de beperktheid van zijn visie en heeft ermee ingestemd dat Ndikung aan de hand van drie solo’s van Sedje Hémon (Nederland), Imran Mir (Pakistan) en Abdias do Nascimento (Brazilië) enkele black spots in de collectie van het museum (c.q. van Collectie Nederland) uitlicht en aanvult, om zo duidelijk te maken dat er in de Nederlandse kunst- en museumwereld nog nood is aan afwijkende perspectieven op het dominante narratief.

Sedje Héman zal voor de Nederlandse kunstliefhebber de bekendste van de drie zijn, na haar deelname aan documenta 14 (op uitnodiging van Ndikung destijds). De Nederlandse kunstenaar en componist van Joodse komaf, maakte schilderijen die ze zelf volgens een heel specifieke theorie ‘las’ als partituur en zo ook als muziek kon uitvoeren. Ik weet niet of zo’n Héman niet alleen te zien maar ook te horen zal zijn, maar wel dat geluid een van de belangrijkste dragers van de komende Sonsbeek beloofd te worden. Elke spreker op de persconferentie werd geïntroduceerd door een eigen muziekje dat iets vertelt over hun culturele wortels of die van hun ouders (die nogal ver uiteenliggen en landen telt als Kameroen, Molukken/Indonesië, Suriname, Somalisch en Italië). En Ndikung begon zijn verhaal met een uitgebreid citaat van Sun Ra, die in een tekst betoogt wat voor een plezier het geeft als we beter zouden leren luisteren.

Tekst van Sun Ra, die door Bonaventure Ndikung als grote inspiratie wordt opgevoerd

Dat luisteren moet overigens niet alleen letterlijk genomen worden (als stimulans van de verbeelding), maar ook overdrachtelijk. Het is, zo te horen, de bedoeling de ego-cultuur die zozeer past bij het modernisme in te wisselen voor andere praktijken en opvattingen, waarin het kunstwerk zich (ook) openstelt voor de stem van anderen, niet alleen die van de kunstenaar. Antonio Jose Guzman vertelt op de persconferentie over zijn onderzoek naar culturele vervloeiing en diasporische identiteiten, onder andere in de kleding van processies in Zuid-Amerika. Wendelien van Oldenborgh licht een tipje van de sluier van haar onderzoek naar Indo-Europeanen, met name hun muziek, Kroncong, die eerst als revolutionair en vervolgens als nostalgisch te boek stond. Van Oldenborgh heeft de naam een polyfoon kunstenaar te zijn, die meerstemmigheid tot een vast ingrediënt van haar werk heeft gemaakt. In al haar films gaat een gezelschap al improviserend met elkaar over bepaalde onderwerpen in gesprek. De uitkomst is ongewis.

Antonio Jose Guzman

Wendelien van Oldenburgh

Het oor zal niet alleen bediend worden in het park en het museum. In de stukken die ik heb meegekregen lees ik dat documenta-hit Ibrahim Mahama in De Kerk (de tijdelijke locatie van Museum Arnhem) een grote installatie gaat bouwen in de vorm van een parlement in Engelse stijl. In The Parliament of Ghosts zullen verhalen van diverse mensen zich gaan mengen met die van de bezoekers. Er zal, zo lees ik, de nadruk gelegd worden op inwoners van Arnhem met een niet-Nederlandse culturele identiteit.

Sonsbeek belooft ethiek en esthetiek in balans te brengen, met veel aandacht voor stemmen en visies die op dit toneel nog maar weinig gehoord zijn. Mocht je daar geen oren naar hebben (sorry, beetje flauw), dan ben je deze zomer in Arnhem aan het verkeerde adres.

sonsbeek20→24 opent op 5 juni. Meer info hier

Domeniek Ruyters

is hoofdredacteur van Metropolis M

Recente artikelen