metropolis m

In meerdere tentoonstellingen (o.a. Stedelijk Museum, Framer Framed) wordt momenteel stilgestaan bij de verhalen die niet verteld worden of anderszins onopgemerkt blijven. Het krijgen van een stem is al lang een belangrijk thema in het werk van Hannah Dawn Henderson. Op uitnodiging van het Gemaal op Zuid deed Henderson onderzoek naar processen van vervreemding en verbinding in de Rotterdamse Afrikaanderwijk. Manus Groenen ging in gesprek met hun (Henderson verkiest een genderneutrale identiteit).

Hannah Dawn Henderson (Livingston, 1991) heeft een ambivalente relatie met het begrip thuis. Henderson groeide met een jonger broertje op bij hun Jamaicaanse moeder in de betonwijken van Manchester en hun Schotse vader in een klein dorp in de groene Schotse heuvels. In het dorp merkte Henderson dat zij als enige niet-witte kinderen als anders werden gezien, maar toch ook niet hetzelfde als hun zwarte moeder wier tas in winkels regelmatig werd gecheckt, terwijl die van de kinderen met een lichtere huid niet werden gecontroleerd. In de Caraïbische gemeenschap in Manchester voelde Hannah zich wel thuis, maar ook daar was hen zich ervan bewust dat de diasporische enclave niet volledig werd geaccepteerd en dat koloniale machtsverhoudingen nog altijd op de gemeenschap werden geprojecteerd. Door dergelijke ervaringen draagt Henderson altijd een soort heimwee met zich mee, een verlangen naar een thuis dat niet bestaat.

Taal is voor Henderson van jongs af aan het middel om zich uit te drukken en vormt nog altijd een belangrijk element in hun werk. Henderson is pas laat begonnen met praten (rond het vijfde levensjaar) en leerde daarom met behulp van logopedie op een vrij mechanische manier spreken; expressie en communicatie waren in dit proces secundair. Deze ervaring vormde de aanleiding voor het werk Tussen een echo en een hik (2015). In de film leert Henderson Nederlands spreken en wordt tijdens het oefenen telkens door een coach gewezen op fouten in de uitspraak. De poëtische tekst waarmee Henderson oefent draait om de belichaming van een stem die zowel bekend als vreemd voelt. In de Engelse ondertiteling zie je de betekenis van de gesproken tekst bij elke fout of correctie veranderen en soms zelfs verdwijnen. Het werk benadrukt de complexiteit van het succesvol uitdrukken van het innerlijk in een uitwendige (vreemde) taal.

Plek van bestaan

In geschreven taal voelt Henderson zich van jongs af aan veiliger dan in gesproken taal. ‘De stem draagt altijd een spoor van een lichaam. Een stem heeft iets zeer kwetsbaars. Zelfs als het een krachtige stem met een heldere boodschap is, blijft deze onderliggende fragiliteit.’ Tijdens het afronden van hun opleiding werd deze broosheid bevestigd toen een gastdocent een racistische opmerking maakte. Met de klacht die Henderson daarover indiende werd uiteindelijk weinig gedaan. ‘Het was een pijnlijke bevestiging van het feit dat het weinig uitmaakte wanneer ik me kritisch uitsprak en mensen mijn perspectief wilde laten ervaren.’ Wanneer Hannah het incident thuis bespreekt met moeder en grootmoeder, herkennen die het sentiment direct. ‘Het voelde alsof ik iets geërfd had, wat mijn moeder ook weer geërfd had van haar moeder.’

In 2017 deed Henderson tijdens een residentie bij het Hull History Centre onderzoek in het archief van mensenrechtenorganisatie Liberty, op zoek naar sporen van kolonialisme en de geschiedenis van migratie in het Verenigd Koninkrijk. ‘Ik volgde de genealogie van de pijn die ik ervaren had.’ In krantenknipsels vond Henderson een herkenbaar sentiment in de late jaren zestig, de periode waarin migranten als Hannahs moeder vanuit de Caraïben naar het Verenigd Koninkrijk waren gekomen. Teksten als ‘mixed race children are an insult to patriotism’ waren voor Henderson absurd en tragisch tegelijkertijd. ‘Maar ik kwam ook veel stemmen en woorden tegen die daar tegenin gingen. Niet alleen in schreeuwende oppositie, maar ook juist in het fluisterende banen van een weg naar een plek om te mogen bestaan.’ Henderson vervolgt: ‘Ik heb nooit een gevoel gehad van ergens toe behoren of thuis zijn en ik heb geen geografische plek die ik echt thuis kan noemen, maar er is ook deze genealogie van verzet en een streven naar een recht van bestaan waar ik toe behoor. Vechten voor het recht om vrolijk te zijn en je levend te mogen voelen is ook een daad van verzet. Daarin vond ik niet een gevoel van thuis zijn, maar wel een gevoel van saamhorigheid, van dichterbij huis komen.’

Deze ontmoetingen met de taal en opvallend zeldzame beelden van een vorige generatie leidden onder meer tot het werk Between a Gaze and a Gesture (2017). Het gevonden materiaal uit het archief wordt in een diavoorstelling voorzien van een geschreven monoloog waarin Henderson reflecteert op de vondsten en het publiek aanspreekt op de blik waarmee wij naar deze culturele geschiedenis kijken. De juiste woorden vinden om dergelijke kwetsbare materie aan te kaarten is een uitdaging, want racisme zit diepgeworteld in taal. ‘Hoe praat ik over deze onderwerpen zonder een vocabulaire voort te zetten dat ik beschouw als gecorrumpeerd? Ik drijf daarom meer richting poëtisch taalgebruik om zo een manier te vinden om zaken niet uit te hoeven leggen en te verzanden in bijzaken. Juist tussen de dingen die je uit kunt drukken zit de textuur waar het om draait en die probeer ik te benaderen.’

Curator Alexandre Furtado Melville nodigde Henderson naar aanleiding van de werken uit Hull uit om een bijdrage te leveren aan het Wider Perspectives-programma bij Gemaal op Zuid in Rotterdam. Henderson accepteerde de uitnodiging en ontwikkelde de film Testament, waarin het verleden en de toekomst van de Rotterdamse Afrikaanderwijk verweven raakt met een poëtisch portret van een kind van de diaspora, zoals Henderson zelf.

‘Vechten voor het recht om vrolijk te zijn en je levend te mogen voelen is ook een daad van verzet. Daarin vond ik niet een gevoel van thuis zijn, maar wel een gevoel van saamhorigheid’

Koloniale straatnaamborden

De Afrikaanderwijk ontleent zijn naam aan de straatnamen die gebaseerd zijn op de voormalige kolonie Zuid-Afrika en leiders van de Afrikaners. De echo van het kolonialisme weerklinkt nog altijd in de straatnaamborden. Met de instroom van de eerste gastarbeiders in de jaren zestig veranderde de bevolkingssamenstelling en werd het de eerste wijk van Nederland waarvan het merendeel van de bewoners een niet-Nederlandse achtergrond heeft. Overbevolking leidde tot wrijving tussen de nieuwe en oude bewoners en ontplofte op 10 augustus 1972 in de eerste door de overheid erkende rassenrellen van Nederland. In drie dagen tijd werden de huizen van gastarbeiders vernield en raakten meerdere mensen gewond. Net om de hoek van waar dit alles plaatsvond staat sinds 2013 een monument als eerbetoon aan de gastarbeiders uit Spanje, Turkije, voormalig Joegoslavië, Portugal, Marokko, Griekenland en Italië.

Vandaag de dag wordt de wijk en de nog altijd diverse bevolking opnieuw bedreigd, dit keer vooral door de sloop van sociale huurwoningen. De wijk heeft te kampen met armoede en lage schoolresultaten. De oplossing schuilt volgens wooncorporatie Vestia in de instroom van nieuwe bevolkingsgroepen en dus impliciet in het verdrijven van de huidige. Zo worden in de rechtbank mensen die problemen hebben neergezet als mensen die het probleem zijn. Zo nu en dan wordt er door het verzet vanuit de wijk een kleine overwinning geboekt, maar het geluid van sloop en de bouw van dure koopwoningen die niet binnen het bereik van het gros van de huidige bewoners liggen, komt met de dag dichterbij.

Bij het Gemaal op Zuid presenteerde Henderson eerder dit jaar een onderzoek naar de wijk, waaronder de film Testament. De film vertelt het verhaal van een vrouw dwalend door de Afrikaanderwijk met herinneringen als kompas, op zoek naar een thuis dat niet (meer) bestaat. Een zachte voice-over draagt een poëtische tekst voor over het streven naar thuis zijn, afscheid nemen, constant in een diaspora zitten en over wat resteert na vertrek. Het werk zweeft tussen een (auto)biografisch verhaal en een poëtische beschouwing van de collectieve ervaring van de buurt. Het testament is zowel een getuigenis van wat in de wijk heeft plaatsgevonden als het vastleggen van wat daarvan achterblijft in de bevolking, herinnering en materie. Het stipt ervaringen van ergens bij horen aan, zoals gevierd wordt in monumenten, maar ook de ervaring van verjaagd worden, zoals getoond in graffiti met teksten als ‘harteloos, wij zijn boos’ en ‘wij blijven’. De voice-over spreekt: ‘History is written, always written, because voices become tired, faint and distant. Monuments, memorials, objections and testaments: the sidewalk is a site of strange recollection. Public property they’ll tell you. Don’t go anywhere, that’s what you’ve told me.’ We zien de koloniale straatnamen, de nieuwbouw en de protestkreten op de stoep, maar de nadruk ligt op tussenruimtes, de marges: niet de bruisende markt, maar de plek waar de kramen worden opgeborgen. In de tekst worden marges ook in verband gebracht met geschiedschrijving, wat op meerdere manieren te interpreteren is. ‘Do you ever think about how margins are just empty space? Just holding all the words upright. Keeping everything in its place.’ Beeld en taal creëren in Testament telkens een gelaagd multi-interpretabel geheel.

Met een poëtische benadering hoopt Henderson de boodschap op een dieper emotioneel niveau en niet alleen op een cerebrale manier te laten doordringen bij het publiek. ‘Ik vind het ongelofelijk als ik een kunstwerk, boek of film tegenkom waar ik het gevoel bij heb dat de afstand tussen mij en de verteller kleiner wordt. Dat is wat empathie is, want je kunt nooit ervaren wat een ander meemaakt. Dat is waar ik in mijn werk naar streef: de afstand verkleinen. Die zal zich nooit opheffen tot een volledig samenvallen, maar die brengt je wel dichter bij elkaar dan voorheen.’

MEER VERHALEN OVER VERGETEN EN VERBORGEN GESCHIEDENIS IN METROPOLIS M NUMMER 2-2020 FLUÏDE MONUMENTEN (MET OA LYDIA OURAHMANE, ANNA DASOVIC, JAN KEMPENAERS, HELEEN DEBEUCKELAERE). ALS JE NU EEN JAARABONNEMENT AFSLUIT STUREN WE JE DIT NUMMER OF HET NIEUWSTE GRATIS OP. MAIL JE NAAM EN ADRES NAAR [email protected]

Alle afbeeldingen zijn stills uit de film Testament van Hannah Dawn Herderson, courtesy de kunstenaar

Manus Groenen

is freelance criticus, coördinator en docent kunsttheorie aan Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg

Recente artikelen