metropolis m

Paul Segers en Ajla Steinvåg, ‘A meaningless simulation’ (2020), foto: Peter Cox

Chemicaliën, beschermingsmiddelen, rvs-oppervlakken en rijen tl-buizen – Ajla R. Steinvågs atelier lijkt op het eerste gezicht eerder een klinisch onderzoeker dan een kunstenaar te huisvesten. Linda Köke spreekt Steinvåg over haar dystopische, zeer gedetailleerde en unheimliche installaties die steeds balanceren tussen medische fictie en realiteit.

De fundamenten voor Steinvågs (b. 1975 Vadsø, Noorwegen) thematiek werden al op jonge leeftijd gelegd. Ze vertelt op te zijn gegroeid in het noorden van Noorwegen, in een huis dat volledig was aangepast voor haar lichamelijk beperkte stiefvader. De confrontatie met technologische hulpmiddelen en lichamelijke vergroeiingen was onvermijdelijk. Voorafgaand aan haar kunstopleiding in Bergen, Noorwegen, werkte ze als schoonmaker in een groot ziekenhuis, waar ze toegang had tot alle ruimtes en de medische wereld van binnenuit leerde kennen. Deze vroegtijdige ontmoeting met de medische wereld en het maakbare lichaam van haar stiefvader vormden Steinvåg als kunstenaar.

Wat Steinvåg het meest interesseert in dat idee van het maakbare lichaam en de vragen over ‘identiteit’, ‘eigenheid’ en ‘lichamelijke integriteit’ die het oproept zijn zogenaamde afwijkingen en fouten. Afwijkingen van de ‘gezonde’ norm; fouten die nieuwe vormen doen ontstaan. “In plaats van de illusie hoog te houden dat ziektes vermeden kunnen worden, confronteer ik de kijker met de schoonheid van de onvolkomenheid, de kwetsbaarheid en de sterfelijkheid”, zo stelt ze. “De sculpturen krijgen een nieuwe context en zo creëer ik nieuwe perspectieven. Soms zijn deze perspectieven grenzend aan de realiteit, fictief, soms maatschappijkritisch.”

Volgestouwd met chemicaliën, persoonlijke beschermingsmiddelen, rvs-oppervlakken en rijen tl-buizen lijkt Steinvågs atelier dan ook eerder een klinisch onderzoeker dan een kunstenaar te huisvesten. Dat roept meteen ook de veelgestelde vraag op: ‘Waar eindigt de wetenschap en waar begint de kunst?’

[blockquote]“In plaats van de illusie hoog te houden dat ziektes vermeden kunnen worden, confronteer ik de kijker met de schoonheid van de onvolkomenheid, de kwetsbaarheid en de sterfelijkheid”

Ajla Steinvåg, 'Investigation of the solid state (2017)

Ajla Steinvåg, 'Investigation of the solid state' (2017) 

“Het kunstenaarschap zie ik als een open proces waar ruimte is om autonoom te onderzoeken en te reflecteren”, vertelt Steinvåg. “Kunstenaar is een vrij beroep, waar ik invulling aan geef op basis van wat ik belangrijk vind om te delen met de samenleving. Door een begrensd onderzoeksobject te nemen, in mijn geval de diepere gelaagdheid van de lichamelijke en medische realiteit, kan ik verschillende perspectieven daarbinnen doorgronden. Kunst kan verhalen vertellen en de belevenis van ziekte hervormen op individueel en collectief niveau, en een bindende factor zijn wanneer we ons in een maar al te bekend en toch vervreemd territorium bevinden.”

Steinvågs onderzoekende inslag komt bijvoorbeeld naar voren in haar lopendeproject Investigation of the solid stateSolid state richt zich op bio-keramische implantaten en veranderingen aan het skelet door ziekten als ontsteking of beenvorming. Steinvåg onderzoekt verkalking en de rol die bacteriën hierin spelen, en maakt voor het werk soms gebruik van medische technieken of simulaties van medische processen: ”De serie komt tot stand in cycli van afgieten, gieten, modelleren en manipuleren, waardoor biologische principes zoals zelfreparatie, zelfgroei en zelfreplicatie gesimuleerd kunnen worden. Het proces waarbinnen de sculpturen ontstaan is zeker zo belangrijk als de resultaten. Deze ambachtelijke en intensieve methode is niet alleen noodzakelijk voor de ontwikkeling van mijn werk, maar is ook kenmerkend voor mijn beeldtaal. Ik werk met de precisie van een chirurg, en dat resulteert in de hoge mate van detaillering.”

Ajla R. Steinvag, Investigation of the Solid State, 2017, serie sculpturen voor de installatie 'Homeostatic Tension'. Foto Ajla R. Steinvag

Als je de vormen van Solid State van dichtbij bekijkt, gepresenteerd op petrischaaltjes, is de detaillering onomstotelijk. Het kan niet anders dat Steinvåg deze vormen met medische instrumenten als scalpels en pincetten heeft aangebracht, met een vaste hand. De resultaten van Solid State zijn herkenbaar, maar tegelijk dragen ze iets onechts in zich, alsof het samples zijn die tijdens een ruimtereis voor onderzoek naar de aarde zijn gebracht. Deze sciencefiction-eske beeldtaal is alom aanwezig in Steinvågs werk. Specifiek het werk van de Engelse auteur James Graham Ballard (1930 – 2009) drukt een stempel op haar oeuvre. “Alles zal science-fiction worden,” schreef Ballard in 1970 in zijn publicatie The Atrocity Exhibition, een bundel experimentele korte verhalen over hoe de massamedia de geest van individuele mensen zal versnipperenSciencefiction als literair subgenre deed een dystopische voorspelling over hoe de toekomst zich zou ontwikkelen:“Vanuit de marges van een haast onzichtbare literatuur is de intacte realiteit van de twintigste eeuw ontstaan,” aldus Ballard. Naast Steinvåg inspireerde hij een groot aantal musici, met als noemenswaardige kandidaten Joy Division, John Foxx en andere post-punk muzikanten – een experimentele muziekstroming die vaak inspiratie haalt uit andere avant-gardistische disciplines en ideeën uit (modernistische) kunst, politiek, film en literatuur.

“Ballards typische klinische en emotieloze benadering – zijn detachment– maakt dat The Atrocity Exhibition mij meer dan enig ander werk heeft beïnvloed als kunstenaar, zowel thematisch als methodisch. Sciencefiction is allang realiteit geworden: de grenzen tussen ‘echt’ en ‘artificieel’, of ‘realiteit’ en ‘simulatie’ zijn verdwenen.” Ballard beschrijft een psychopathologie van vervreemding. 

Steinvåg probeert een neutrale positie in te nemen, zodat beschouwers zelf kunnen nadenken over wat zij zien. “Als kunstenaar moet ik keuzes maken over wat ik als medische ‘realiteit’ of ‘fictie’ presenteer. Dat is geen rationele beslissing, maar een speculatief en intuïtief proces. Toch kan ik er niet omheen dat in mijn laatste werk Interbody (2020) medisch-ethische vraagstukken helemaal op de voorgrond zijn komen te staan. De huidige razendsnelle medische en technologische innovaties en het gretige individualisme dat in ons huidige kapitalistische systeem overheerst maken een andere lezing bijna onmogelijk.”

“Als kunstenaar moet ik keuzes maken over wat ik als medische ‘realiteit’ of ‘fictie’ presenteer. Dat is geen rationele beslissing, maar een speculatief en intuïtief proces”

Ajla R. Steinvåg, 'Interbody' in de tentoonstelling 'Positions 6 Bodywork' (2020 2021) Van Abbemuseum Eindhoven, foto: Peter Cox

Interbody is de installatie die momenteel te zien is in de groepsexpositie Positions #6 in het Eindhovense Van Abbemuseum. Siliconen mensfiguren gekleed in ziekenhuiskleding worden geflankeerd door medische rompslomp als advertenties voor medicijnen, nagemaakte ledematen en medische instrumenten. Het werk refereert aan de wanpraktijken van Michael Mastromarino, een aan pijnstillers verslaafde kaakchirurg die zijn licentie verloor wegens het opzetten van een internationaal handelsnetwerk voor illegale bot- en weefseltransplantaties. 

De siliconen mensfiguren in Steinvågs installatie zijn unheimlich: een psychologische ervaring die Freud in zijn gelijknamige essay uit 1919 beschreef als de ervaring van iets dat strangely familiar, maar tegelijk verontrustend is. De levensgrote lijken en in blauwe operatiekledij gehulde artsen in de installatie zijn haast echt. Hier komt Steinvågs oog voor de kleinste details naar voren: littekens, droge handen en afgekloven vingernagels schetsen overtuigend het verhaal van artsMastromarino, die zenuwachtig uren in de operatiekamer door heeft gebracht. Mastromarinoheeft zichzelf net een injectie toegediend. Zijn gezichtsuitdrukking leest als een mengsel van extase (de pijnstillers kicken in). vermoeidheid (hij heeft een lange operatie achter de rug) en wrangheid (na het verwerpen van de Hippocratische eed speelt zijn geweten op). 

Steinvågs werk gaat verder dan medische iconografie en actualiteit. Steinvåg bouwt voort op biologische principes. De performance A Meaningless Simulation in samenwerking met kunstenaar Paul Segers is een stagedsimulatie van een keel die doorgesneden wordt in de aanwezigheid van publiek. Men kon direct ervaren hoe de lichamelijke viscerale reactie de ratio uitschakelt, waardoor de gesimuleerde realiteit van de actie als ‘echt’ ervaren kon worden. Steinvåg: “In de medische trainingswereld is dit een principe, op neurologisch niveau wordt er geen onderscheid gemaakt tussen echt en gesimuleerd waardoor er toch nieuwe synaptische verbindingen ontstaan in de hersenen.”

Paul Segers en Ajla Steinvåg, 'Future Artifacts' (2017), foto: Peter Cox

Steinvåg en Segers werken vaker samen. In Future Artifacts overschrijden zij de grens tussen fictie en werkelijk door voorwerpen te begraven op diverse locaties in binnen- en buitenland. Het zijn objecten van handzaam formaat waarin organische materialen en weefsels zijn samengesmolten met technische onderdelen, zoals elektrische draden en high-tech onderdelen. Aan de basis van het project ligt de sciencefiction roman The Penultimate Truth door Philip K. Dick, waarin criminelen naar het verleden reizen om ‘objecten’ te begraven op een toekomstige bouwplaats. Bij opgraving in het heden worden deze als waardevolle artefacten uit het verleden beschouwd. 

Het werk van Steinvåg houdt ons een spiegel voor: Hoe positioneren wij ons als mens in een wereld waarin elke seconde nieuwe vooruitgang wordt geboekt? In hoeverre kunnen nieuwe technologische en medische ontdekkingen ons en onze lichamen verbeteren? Hoever kan – en moet – de mensheid daarin gaan? Steinvågs installaties, sculpturen en performances geven ons de handvaten om als beschouwer zelf een antwoord te vinden op deze vragen. “Ik blijf gefascineerd door deze vragen, en blijf daarbij balanceren tussen een enorme nieuwsgierigheid naar de toekomst van onze soort en een ontzag voor de onvoorziene implicaties die innovaties in zich dragen.”

De installatie Interbody is te zien in de expositie Positions #6 in het Van Abbemuseum Eindhoven. De expositie wordt na de lockdown verlengd tot een nader te communiceren datum. Een virtuele tour vind je hier.

Linda Köke

is kunstcriticus en curator bij kunstruimte Willem Twee

Recente artikelen