metropolis m

 “Ik ben geboren in 1984 in de deelstaat Maranhão, in het noordoosten van het land, dicht bij het Amazonewoud. Mijn ouders waren straatarm en op jonge leeftijd verhuisden we naar de stad Fortaleze. Later, in 1993, trokken we naar de miljoenenstad São Paulo. Vele mensen migreerden indertijd naar daar in de hoop er een baan te vinden. We vertrokken met echt niets, ook niet met de belofte van een beter leven. We reden drie dagen non-stop tot São Paulo – een rit van wel 3000 kilometer om daar in een Favela te belanden. We leefden in zeer slechte condities, het was een bijzonder moeilijke periode. Maar ik had wel een leuke kindertijd. Als kind besef je je niet al te goed in welke situatie je je bevindt. Temeer omdat mijn ouders – zeer sterke karakters – er alles aan deden om hun frustraties voor mij te verbergen. Ze zeurden nooit en gedroegen zich altijd vrolijk. Ze leerden me dat je in het leven nooit mag stoppen met dromen. Ik herinner me dat we geen warme douche hadden. We arriveerden in de stad in juli, putje winter in Brazilië. In São Paulo wordt het best erg koud, dus die badrituelen blijven me nog het meeste bij. Ook op school had ik het als acht- en negenjarige moeilijk. Er hing een erg ruige atmosfeer. Zo werden er wekelijks gevechten georganiseerd. Ze hebben ook mij erin weten te luizen. Plots bevond ik me met een ander meisje in de toiletten. Tientallen kinderen maanden ons aan om te matten. Ik won het gevecht, en de moeder van het meisje kwam me bedanken – ze zei dat haar dochter dat lesje wel kon gebruiken. Erg vreemd. Ik heb dat schooljaar moeten overdoen. Maar ach, al bij al was ik nog een bevoorrecht kind. Brazilië kent een enorme kloof tussen arm en rijk. Dit zijn misschien gewoon zaken die gebeuren in iemands leven, of tenminste in dat van velen. Met onze familie – ik heb een oudere zus – ging het trouwens ook vrij snel beter. Zo nodigde de kerk ons uit om bij mensen in te trekken en konden we opklimmen naar een steeds betere woning. De kerk stond centraal in heel ons leven en we kregen er ook alles van om te overleven: maandelijks een doos met droge voeding en eten in blik, af en toe kleren en uiteindelijk ook een baan voor mijn ouders. Mijn moeder, die al heel veel met textiel bezig was, ging in een naaiatelier werken en mijn vader werd een mechanicus en een delivery boy.”

“Heel erg, en nog steeds. Na die nare schoolervaring volgde ik lessen aan een instituut verbonden aan The Seventh-day Adventist Church, een christelijk- protestantse beweging. Aan hun school kon ik gratis lessen volgen. Alles was prima georganiseerd. Ik had plots ook veel vrienden. Ik kan van die tijd niets slechts zeggen. Op dat moment was ik zelf ook nog diepreligieus. Geloven is een comfortabele positie: je vindt steun bij elkaar en in je geloof, je kent en volgt een uitgestippeld narratief dat zin en betekenis aan je leven geeft, dat je stappen bepaalt. De profetieën dicteren je de toekomst en je weet wat het einde van de wereld in zal houden. Dat stelt je dus gerust, en het geeft je bovendien een kader om te fantaseren, uiteraard ook over het eeuwige leven later.” 

“Als je opgroeit begin je hoe dan ook andere mensen met andere verlangens te zien, mensen die leven in andere realiteiten. Langzaamaan drong het tot me door dat de verhalen uit de kerk toch niet echt voor me werkten en dat ik ergens anders naar op zoek moest. Eerst was er grote verwarring, alsof ik in een soort timewarp terecht kwam. Daarvoor moet ik even terug in de tijd: in 1990 won ik de schoonheidswedstrijd in Fortaleza als mini baby. Een concours naar Noord-Amerikaans model: er is het social costume en de beach outfit. Je moet constant lachen, rechtop lopen en beleefd knikken. Mijn moeder maakte overigens al die kleding voor me. Die wedstrijd bracht me al in 1990 in de lokale kranten, en ik hield het een flink aantal jaren vol. Er was echter geen prijs aan dat soort zaken verbonden – hoogstens misschien een speeltje – maar die wedstrijden maakten me zo gelukkig. Ik voelde me keer op keer apetrots! Tot ik op de school van de The Seventh-day Adventist Church terechtkwam, waar me geleerd werd dat make-up en pronkerige kleding alleen maar leiden tot leegheid, tot ijdelheid, tot vanitas zelfs. De pastoor vertelde me dat ik vooraan niet meer op die manier in de kerk mocht verschijnen en langere rokken moest dragen. Wat een verwarring was dat voor mij als kind! Aan de ene kant moest ik me beter voordoen dan ik was, aan de andere kant hoorde ik mijn schoonheid weg te stoppen. Ik heb me een tijdje meer zedig gekleed en gedragen, maar kapte daar als tiener mee. Toen ging ik me dus weer opmaken. Je geloof opgeven is helemaal niet makkelijk: je moet je cultuur, je omgeving, je hele entourage laten schieten; die omwenteling nam lange tijd in beslag, en kunst –of beter: knutselen– heeft daar een enorm belangrijke rol in gespeeld.”

“Ik begon met het maken van heel veel zelfportretten – vooral in het geheim. Die hield ik enkel voor mezelf, of ik toonde ze aan mijn man destijds. Ik was overigens superjong getrouwd, al op mijn 21ste. Zo gaat dat als je gelovig bent, als je in een cultuur leeft die op een echtverbintenis aanstuurt, en – vooral – als je geen seks voor het huwelijk mag consumeren! We zijn later gescheiden, en hij is overigens nog steeds erg gelovig. Maar ik ging dus schilderen. Niet alleen naakte zelfportretten, waarin ik mezelf vaak weergaf als bloedig, agressief of misvormd. Ik maakte ook reeksen van deuren.”

“Er leefde in me een desperaat verlangen voor een nieuw zijn, voor een andere ik. Al had ik dat op dat moment helemaal niet door. Ik begon ook met mezelf te beschilderen, over mijn hele lichaam, vooral in het roze en in het wit. Ik voelde me als een dier – or whatever. Zonder dus te beseffen wat ik eigenlijk aan het doen was, maakte ik er video’s van. Zo maakte ik mijn eerste werk: Rosa e Branco (‘Roze en Wit’) in 2009. De kunstscène van São Paulo en mijn vrienden deden me inzien dat ik niet alleen was. Ik ontdekte kunstenaars zoals Marina Abramović, Vito Acconci, Francis Alÿs en Matthew Barney. Ze openden voor nieuwe, voordien voor mij nog onbestaande werelden. Performance was een zaak van transformeren. Ik kon mijn eigen leven en mezelf anders organiseren. In het kleine buurtkunstencentrum van São Paulo moedigden ze me aan een portfolio te maken. Die stuurde ik rond naar plekken over het hele land. Ze accepteerden me, nogal gretig. Maar op dat moment was ik nog steeds religieus, deep into church en bovendien ook een bekende gospelzangeres.”

“Ik maakte deel uit van verschillende gospelgroepen, waaronder Prisma Brasil. Daarmee trokken we langs alle Brazilaanse steden en gaven we optredens, vaak voor stadions van duizenden mensen. Ook daar ben ik mee gestopt, al hanteer ik in mijn video’s en performances nog steeds stemtechnieken die ik indertijd bezigde.”

“(aarzelt). Het moment dat je breekt met een diepe, ontzettend sterke overtuiging, moet je door een proces als een zwart gat. Wie ben ik? Waar moet ik heen? En wat gebeurt er als ik dood ga? Dit zeer donkere moment dwong me om mezelf weer te plaatsen. Waar kon ik nog in geloven? Een antwoord vond ik in mijn Os 12 trabalhos/ Twelve Labours (2013-2014; het laatste deel is nog niet gemaakt). In die reeks van uiterst fysieke performances zoek ik mijn eigen limieten op en probeer ik die te overschrijden. Die reeks vond een aanvang na een ongeluk waarbij ik mijn knie bezeerde. De dokter verving mijn ligamenten, en ik voelde me bijzonder zwak. Ik wilde sterker worden en het boek The Hercules Method en de sport van het gewichtheffen werden mijn nieuwe bijbel, mijn nieuwe manier van leven. De reeks werken gaat dus in op de mythes waar mensen zich aan verbinden, en op de limieten van het lichaam, hoe we onszelf over een grens kunnen slepen. Het kortverhaal Een hongerkunstenaar van Franz Kafka vormt een grote inspiratiebron: de onmogelijke taak en de grote uitdaging bleek voor de protagonist heel makkelijk te zijn en leidde tot steeds grotere projecten. Je wil en kan steeds verder, tot je aan de horizon verdwijnt, zoals de kunstenaar Bas Jan Ader in 1976.”

“(denkt lang na) Kunst kwam naar me toe als een manier om mezelf uit te drukken en om het leven te begrijpen. Ik kon enkel vanuit mezelf beginnen. En ik was het product van constructies: van de kerk, van schoonheidswedstrijden, van gospel. Via het medium kunst kon ik mijn eigen leven tot het onderwerp van mijn experimenten maken. Het kon me niet schelen of iemand mijn werk kon zien. Voor Tão quente que era que pouco mais era morte/ It was so hot that the little else was death (2015) trok ik naar Death Valley om er een video te maken van een performance. Die video is slechts een gerucht, iets waar mensen achteraf over kunnen praten, het omvat niet het hele werk. Zelf zie ik mijn werk eerder als het hele proces eromheen: ook de reis ernaartoe en alles wat daar mee samenhangt. Ik ben daardoor veranderd: kunst heeft me eigenlijk gered! Overigens heeft de kunst, net als de kerk, een circuit met zijn eigen codes en tekens. Uiteindelijk werd kunst voor mij daardoor ook als een religie, een systeem waarin je gelooft, waar je je naar kleedt. Kunst is een taal waarin je spreekt.”

“Ik heb niets conventioneels gestudeerd in de kunsten, er is geen academie of hogeschool mee gemoeid. Maar ik leer altijd van anderen, en van boeken. Foucaults denken rond microfysica van de macht en in het bijzonder zijn boek Discipine, toezicht en straf: de geboorte van een gevangenis hebben mijn leven een nieuwe richting gegeven. De enige opleiding die ik genoot is het Brusselse a.pass, advanced performance and scenography studies. Die postmaster richt zich vooral op research, en ik werd geaccepteerd zonder überhaupt een bachelor op zak te hebben. Na enkele jaren in Cambridge gewoond te hebben kwam ik in Brussel terecht omdat mijn Canadese partner bij de universiteit in Leuven werkt.”

“Voor mij bestaat kunst vooral uit de actie van het maken. Dat proces zit sterk in die technieken, en die heb ik mezelf aangeleerd. Eerst maakte ik objecten voor performances, later werden het stukken op zich. Het eerste tapijt dat ik maakte was slechts vijf uur tentoongesteld. Maar het was een flink werk: Elen ou Hubris (2020) heeft een afmeting van 5 bij meer dan 24 meter, weegt meer dan 200 kilo en was, in samenwerking met het Brusselse kunsteninstituut ISELP, geëxposeerd aan de triomfboog van het Jubelpark. ‘Hubris’ is het Griekse woord voor buitensporige trots, voor degene die groter dan de goden wil zijn. Arachne uit de Griekse mythologie, die een weefster was, is een goed voorbeeld: zij won een Atheense weefcompetitie en maakte een beeld waarin ze Zeus voor schut zette. Athene was zo woedend dat ze Arachne half in een spin veranderde. Het werk verwijst ook naar een Bijbelse allegorie over Nebukadnezar II, de tweede koning van Babylonië. Die bouwde zijn eigen beeld in goud om zo aanbeden te worden, wat zich tegen hem keerde. De plaatsing van het werk, op de triomfboog waar de auto’s onderdoor de tunnel induiken, was ook belangrijk. Ironisch genoeg houd ik een autostuur in mijn handen. Maar terug naar de techniek van het tapijt: ik wilde geen makkelijk beeld van mezelf maken, maar iets waar veel tijd en energie in kruipt. De discipline die ik mezelf oplegde voor dit werk om elke dag naar de studio te trekken was essentieel voor het project. Ik heb evenwel hulp gehad van mijn moeder die een week of twee in Brussel mee is komen tuften. Dat is overigens een blind proces: je hebt wel een prototype, maar uiteindelijk bouw je lijn per lijn een beeld op en je moet erg sterk in jezelf geloven. Het werkproces heeft me volledig uitgeput.”

“(denkt heel lang na) Grappig dat je dit vraagt. Het is een heel groot vraagstuk waar ik vandaag zelf ook nog eens aan denken moest. Kunst kan transformeren, dat is met mij alleszins gebeurd. Het betekent niet dat ik een betere persoon ben geworden, ik ben gewoon iemand anders geworden. Ik ben zeker niet beter dan anderen, een illusie die kunstenaars zichzelf wel eens voorhouden. En kan de kunst de wereld redden van wat? Van onszelf? De mensheid is continu bezig de wereld kapot te maken.”

“Ja, en hier heb ik een sterke mening over. Ik geloof dat kunst het potentieel heeft om dingen in het centrum te plaatsen, om zaken ondoorzichtig of juist helder te maken, en om aan te zetten tot dialoog en discussie. Toen ik als christelijke naar tentoonstellingen trok en daar werken zag die ’tegen’ de kerk waren, blokkeerde ik compleet. Het moment dat ik me meer openstelde, en me liet beroeren door contradicties en ambiguïteiten over het mensenleven of de natuur zoals in het werk van Rodrigo Braga, hoefde ik niet meer tegen mijn verlangens te vechten. Ik gaf het op om iemand anders te zijn. Sommige zaken en problemen kun je via kunst luidop zeggen, in een poëtische manier die anderen kan beroeren. Mijn strategie als kunstenaar is om zaken in het midden van de discussie trachten te plaatsen. Mijn methode, en er zijn er heel veel andere, is om werk te maken dat vragen stelt. Uiteindelijk gaat het om individuen, niet alleen in de kunst. Je moet jezelf afvragen wat je doet in de maatschappij. Hoe je er positief aan bijdraagt. Als we dat allemaal doen, zullen we inderdaad elkeen de wereld ten goede veranderen.”