metropolis m

Sanam Khatibi, Deadly Nightshade, 2020, Centraal Museum, Utrecht

Nadeche Remst schrijft over het werk Deadly Nightshade van Sanam Khatibi, dat verworven is door het Centraal Museum en vanaf morgen nog even te zien is in de tentoonstelling Modern Love (or Love in The Age of Cold Intimacies) (3.11 t/m 6.2.2022).

In een droomachtig, surreëel landschap speelt zich een onverwachte gebeurtenis af. Middenin het doek duiken twee vrouwelijke figuren op die verwikkeld lijken in een strijd op leven en dood. Het tafereel doet denken aan het klassieke Bijbelse verhaal van Judith en Holofernes, waarbij Judith de Assyrische generaal Holofernes middenin de nacht onthoofdt. In tegenstelling tot het bekende beeldmotief uit de schilderijen van Caravaggio en Gentileschi, zijn hier echter twee vrouwen afgebeeld die met elkaar de strijd aangaan.

De Belgisch-Iraanse kunstenaar Sanam Khatibi (Teheran, 1979) verbeeldt in haar schilderijen veelal vrouwen, omringd door enigmatische beeldelementen zoals bloemen, vazen, schedels en schelpen die we herkennen uit het klassieke genre van het stilleven. De voorwerpen zijn extreem nauwkeurig geschilderd waardoor het haast miniatuur stillevens op zichzelf worden, die schijnbaar lukraak opdoemen uit de donkere achtergrond.

In tegenstelling tot de gedetailleerde elementen zijn de naakte vrouwenfiguren in het werk Deadly Nightshade (2020) uniform getekend met potlood en ingekleurd met lichte, bijna transparante olieverf. De ene vrouwelijke figuur leunt over de ander, en grijpt haar haren stevig vast. Dit zou precies het moment kunnen zijn waarop ze haar zou onthoofden, net als bij Judith is haar blik vastberaden. De beeltenis van Judith is in de late renaissance een sensueel en erotisch symbool geworden, een femme fatale, die Holofernes verleidt om hem vervolgens te vermoorden. Khatibi toont Judith echter op een dominante manier, ontdaan van de mannelijke erotiserende blik. Haar werk bevraagt onze relatie met bestaande machtsstructuren, waarbij de dunne lijn tussen angst en begeerte centraal staat. De personages die Khatibi afbeeldt, volgen hun dierlijke impulsen en seksuele driften in een mysterieuze wereld, waarin mens en dier, geweld en verleiding, vergankelijkheid en leven samenkomen. 

Khatibi is een autodidact, en verwijst in haar werk naar zowel voorbeelden uit de Perzische beeldtraditie en de Europese zeventiende-eeuwse stillevens. Ze leerde zichzelf technische vaardigheden aan door te kijken naar schilderijen van oude meesters zoals Hieronymus Bosch, Lucas Cranach de Oude en Jan van Scorel, maar ook naar moderne surrealistische schilders zoals Frida Kahlo. Daarnaast heeft Khatibi een fascinatie voor giftige planten en dieren, die een integraal onderdeel vormen van haar werk. De titel, Deadly Nightshade, refereert aan de gelijknamige giftige plant, die bij inname delirium en hallucinaties kunnen veroorzaken.

Het werk Deadly Nightshade bevat ook verwijzingen naar een schilderij van de Utrechtse schilder Jan Davidsz. de Heem. Het Pronkstilleven (1665-70) van De Heem hing sinds 1948 in het Centraal Museum en is recentelijk teruggegeven aan de erfgenaam van de Joodse verzamelaar, Jacob Lierens, die het tijdens de Tweede Wereldoorlog onder druk heeft verkocht. ‘Toen Khatibi twee werken toonde in context van de tentoonstelling De tranen van Eros: Moesman, surrealisme en de seksen, hing het stilleven nog op zaal,’ vertelt directeur Bart Rutten. ‘Later dat jaar schilderde ze dit werk, waarin de bloemen uit het stilleven van De Heem terugkomen.’ Het surrealisme bevat vaker verwijzingen naar de oude tradities van de schilderkunst, zoals ook de zeventiende-eeuwse stillevens in de collectie van het Centraal Museum. Met de aankoop van Deadly Nightshade blijft ook De Heems pronkstuk nog een beetje aanwezig in het museum.

Momenteel is het werk onderdeel van de onlangs geopende tentoonstelling Modern Love (or Love in The Age of Cold Intimacies) (3.11 t/m 6.2.2022), samengesteld door Katerina Gregos, die eerder te zien was in Freiburg (Duitsland) en Tallinn (Estland) en in samenwerking met IMPAKT. In de tentoonstelling worden verbanden gelegd tussen verschillende werken uit de vaste collectie en recente aanwinsten, in de context van veranderende interactie door digitale media en de noodgedwongen fysieke afstand in onze huidige tijd. Het schilderij van Khatibi hangt naast twee werken van de Utrechtse schilder Hendrick Bloemaert (1601-1672). In beide schilderijen verbeeldt Bloemaert een scène van Maria met kind, terwijl ze hem aan het voeden is. Het intieme en lieflijke beeld van de vrouw, door Bloemaert schetsmatig opgezet, contrasteert met het dubbelzinnige beeld van Khatibi. Het vrouwelijk figuur is niet langer geschilderd vanuit een mannelijk perspectief – geësthetiseerd, sensueel en submissief. Hier is de vrouw aan de macht. 

Zaal overzicht Modern Love met Sanam Khatibi, Deadly Nightshade, 2020, collectie Centraal Museum, Utrecht, foto Gert Jan van Rooij

Naast dat het werk Deadly Nightshade een hedendaagse uitbreiding vormt op de collectie, sluit het ook aan op de bredere koers van het aankoopbeleid van het Centraal Museum. Rutten vertelt: ‘We zijn ons bewust van de scheve verhoudingen in de collectie, die toch voornamelijk bestaat uit mannelijke kunstenaars met een westerse achtergrond. We willen deze witte, masculiene blik interrumperen met hedendaagse werken die een relatie aangaan met traditionele werken uit de collectie.’ Het werk van Khatibi knipoogt naar de oude meesters en speelt met de surrealistische traditie, beide al sterk vertegenwoordigd in de collectie. Tegelijk vult het met zijn feministische benadering een ruimte waar nog veel werk verricht moet worden.

DIT ARTIKEL IS GEPUBLICEERD IN ‘NIEUWE COLLECTIE’, DE GRATIS BIJLAGE MET AANWINSTEN VAN 25 MUSEA UIT HET AFGELOPEN JAAR IN METROPOLIS M NR 6 20/21 VIJF INTERVIEWS & DEPOT. NU IN DE WINKEL OF BESTEL: [email protected]

 

Modern Love (or Love in The Age of Cold Intimacies) Centraal Museum Utrecht, 3.11 t/m 6.2.2022. Werk van Khatibi is vanaf 5 februari te zien in Kunsthal KaDE in Amersfoort in de tentoonstelling Schurend Paradijs

Nadeche Remst

is kunsthistoricus

Recente artikelen