metropolis m

1 miljard   

Van Engelshoven weet inderdaad extra Covid-steun voor haar sector te regelen, bij elkaar telt het op tot bijna 1 miljard euro. De indruk is dat ze tot op het laatst met de sector bezig is, want als de opvolging zich al bijna klaar maakt voor het bordes wordt er niet alleen een Rembrandt aan de Staatsbalans toegevoegd maar komt ook het nieuws dat een toegezegd vijfde Covid-steunpakket alsnog wordt opgeplust.[18] Voor haar inspanningen krijgt ze een hartelijk compliment van haar overlegpartners van de Taskforce. Zij memoreren hoe goed Van Engelshoven haar rol heeft opgepakt en hoeveel geld ze bij haar collega’s in het kabinet heeft opgehaald. In elk Tweede Kamerdebat onderbouwt de minister haar keuzes door nadrukkelijk te melden dat ze gehoor geeft aan de behoeften en wensen van de cultuursector zélf, en wijst dan naar de Taskforce Cultuur, Vereniging Vrije Theater Producenten, de Museumvereniging en andere brancheorganisaties. Daarom is het zinnig om te kijken waar deze steun is neergedaald. Waar gaf de minister het geld aan uit? Hieronder een specificatie van de 990 miljoen (1e t/m 4e steunpakket) aan Covid-gelden die OCW voor de cultuursector beschikbaar had, met als ‘bonus’ de 251.6 miljoen die in het eerste kwartaal van 2022 beschikbaar is gekomen.

Steunpakketten OCW cultuursector maart 2020 – november 2021 (januari 2022)[19]

Een paar observaties:

Na het 1e pakket dat vrij snel, eind mei 2020, wordt aangekondigd, volgen inderdaad meerdere reparaties voor ‘vergeten deelsectoren’ met omzetverlies, zoals niet-gesubsidieerde theaterproducenten, varend erfgoed en particuliere collecties, waaruit blijkt dat de minister het voortbestaan van de breedte van het aanbod in de cultuursector ter harte neemt.

In het 2e en grootste pakket van 482 miljoen dat vanaf 2021 gaat lopen, zit een stevig deel van het budget dat voor makers via de Rijkscultuurfondsen beschikbaar komt, bijna 50 miljoen. Dat is inclusief 10 miljoen om door sluiting van zalen getroffen ‘highlight’ producties via de NPO alsnog bij het publiek te krijgen[22] en een bedrag van 4 miljoen aan bij- en omscholingsfaciliteiten.

Het Mondriaan Fonds, dat kunstenaars nog steeds graag als ‘hun fonds’ beschouwen, heeft in 2020 volgens zijn jaarverslag een extra Covid-budget van 21.737.211 euro. De steun werd als volgt verstrekt:

Hier hoort de disclaimer bij dat ook lokale overheden ‘hun’ museale en andere instellingen, waaronder kunstpodia, extra Covid-financiering hebben gegeven en dat het Mondriaan Fonds musea heeft ondersteund naar gelang publieksomvang (dus verwacht omzetverlies) – een gemiddeld bedrag zegt in dat geval niet zoveel. Dat 95% van de 1.4 miljoen Museumjaarkaarthouders het abonnement door heeft laten lopen,[23] hoewel musea dat jaar merendeels dicht zijn geweest, geeft de Museumvereniging ruimte zijn leden vanuit de opbrengst genereus ondersteuning te bieden. Bij sluiting van het boekjaar staat er bijna 57 miljoen aan liquide middelen op de balans.[24]

De Boekmanstichting[25] verdient een compliment dat zij zo snel een tussentijdse evaluatie van de steunmaatregelen heeft geproduceerd, het staat er zwart op wit: ‘De vele zzp’ers in de sector hebben – op enkele uitzonderingen na – weinig geprofiteerd van de generieke en specifieke steunmaatregelen. Organisaties in het onderzochte deel van de sector hebben in de laatste drie kwartalen van 2020 de lasten van zzp’ers met 55% teruggebracht tegenover een bezuiniging van 3% op hun personeel in loondienst. Alleen kleine organisaties hebben hun zzp’ers ontzien.’[26] Die kleine organisaties zijn met name de kunst- en ontwerppodia, terwijl musea, schouwburgen en concertzalen ‘om hen moverende redenen’ niet aan het onderzoek hebben meegewerkt. Transparantie en publieke verantwoording afleggen vinden grote culturele instellingen vaker lastig; zelfs leidde het kortgeleden tot een publiekelijke oproep van belangenbehartiger Kunsten ‘92 om een wetswijziging hierover tegen te houden.[27]

Met het oog op de toekomst van de cultuursector zou er snel zicht moeten zijn op waar het geld exact geland is en hoe dat is besteed, juist omdat de antenne in de Tweede Kamer goed bleek afgesteld en rapporten zoals van de Boekmanstichting sectoraal falen hebben aangetoond rond solidariteit en goed werkgeverschap. Het maakt een discussie onvermijdelijk over de houdbaarheid van ‘het ketenmodel’ waarin de instellingen een spilfunctie hebben, de inzet van de Taskforce en de belangen van diverse actoren, inclusief zzp’ers. De minister heeft afgelopen zomer een onafhankelijk onderzoek naar de werking van de steunmaatregelen beloofd en hoewel het begrijpelijk is dat in de overgang van het ene naar het volgende kabinet de vaart eruit gaat, is het een te belangrijk onderwerp om te laten liggen tot ‘na afloop van de coronacrisis’.[28] Zeker nu er achter de schermen zo hard wordt doorgewerkt aan wat ‘herstel en transitie’ van de sector wordt genoemd en ook in nieuwe voorstellen van de Taskforce voor verdeling van noodsteun het trickle down principe onverminderd overeind blijft.[29]

Dat zit zo. Als de recente lockdown wordt aangekondigd komt er een nieuw vijfde steunpakket voor de culturele sector en roept de Creatieve Coalitie de Kamer op om bestaande steunmaatregelen niet alleen te verlengen maar ook te versoepelen, wéér omdat de zzp’er en flexwerker niet worden bereikt. Hij stelt ook een vangnetregeling voor, waarvoor de Taskforce een plan heeft: ‘De vangnetregeling richt zich op zelfstandig werkenden die kunnen aantonen dat opdrachten zijn weggevallen en die aantoonbaar op geen enkele andere manier aanspraak kunnen maken op compensatie of doorbetaling van hun opdrachtgever.’[30] Het plan telt maar liefst negen voorwaarden waaraan succesvolle claims zouden moeten voldoen. Het komt natuurlijk twee jaar te laat, maar belangrijker: het leest als een garantie voor gedoe in de uitvoering waar Den Haag (en inmiddels half Nederland) teveel ervaring mee heeft, terwijl het de helft van de problematiek niet dekt. Bovendien roept het de vraag op waarom een belangenbehartiger de mindset van de dienst Werk en Inkomen kopieert. Want wie bij ministeries een basis van vertrouwen voor instellingen en ondernemingen in compensatie van omzetverlies en doorbetaling vanuit een subsidierelatie realiseert, zou zzp’ers en freelancers niet anders moeten benaderen.

In januari publiceert de Creatieve Coalitie schrikbarende cijfers over de inkomensterugval onder leden en roept opnieuw op tot een vangnetregeling voor zelfstandigen.[31] Nu heeft de Taskforce een drietrapsraket van noodsteun voor ogen, met de eerder ontwikkelde regeling als alternatief voor klassieke instrumenten: individuele subsidie vanuit publieke of private fondsen, waarvan bewezen is dat het goed werkt.  En toch weer trickle down: doorbetaling door of nieuwe opdrachtverlening vanuit een organisatie. 

Lineaire overlevingsdrang

Pijnlijk is het om te zien hoe deze crisis niet alleen culturele zzp’ers in verwarring (en schulden) achterlaat, maar hoe het hele segment vrijetijdseconomie, inclusief de culturele en creatieve sector, tot een instrument wordt van kabinetsbeleid.

Direct in maart 2020 presenteert de culturele en creatieve sector zich als één breed front, van buitenfestival tot museum, goed voor 18% van de werkgelegenheid en een bijdrage aan de economie van 25,5 miljard per jaar ofwel 3,7% van het BBP, het drievoudige van KLM en Schiphol. [32] Gezien de financiële compensatie die voor culturele instellingen en organisatoren vrijkomt, generiek vanuit Economische Zaken en specifiek vanuit Cultuur, is dat een slimme strategie. Dit brede front komt haast als vanzelf in de overkoepelende categorie ‘vrijetijdsbesteding’ terecht, samen met sport, horeca en attractieparken. Voordeel hiervan is dat het onweerlegbare sociale belang politiek en maatschappelijk draagvlak oplevert, vanouds een pijnpunt van de kunsten. Maar al snel gaat het mis: van vrijetijdsbesteding glijden we verder af, naar ‘niet-essentieel’ en hoewel de kwalificatie niet goed valt overheerst het begrip voor moeilijke keuzes en beweegt de sector coöperatief mee. Dat in Den Haag niet vanuit de inhoud of de waarde naar vrijetijdsbesteding en sociaal verkeer wordt gekeken, blijkt wanneer kwalificaties als ‘franje’ (SGP) [33] en ‘aanvulling’ (VVD) [34] vallen. Een cruciale behoefte naar ontmoeting, verdieping en beleving wordt opeens gereduceerd tot incidentele voetnoot bij het ‘normale leven’ dat zou bestaan uit het gezin, familiebezoeken, een vaste baan buitenshuis waar men collega’s treft en nieuwsgaring van talkshows en NOS journaal deelt. In zo’n in de tijd gestold beeld van wie en wat ‘de gemiddelde Nederlander’ zou zijn, bestaat geen ruimte voor een compleet veranderde bevolkingsmix, met andere voorkeuren, levensstijlen en nieuwsbronnen – of dienstverbanden. [35] Het idee dat ‘je wel even zonder kunt’ (CDA)[36] gaat natuurlijk niet op voor culturele professionals waarvan de habitat direct, dagelijks en letterlijk ontwricht wordt en waarvan, zoals gezegd, 60% geen arbeidscontract heeft. Die ontwrichting treedt na enige tijd, vertraagd, ook op in het leven van al die andere Nederlanders,  jong en oud, zonder gezin of partner, 1-pitter, student of zonder werkkring. Pas nu openbaart zich voorzichtig de schade. [37]

Al in 2020 dringt de cultuursector aan op het experimenteren met fieldlabs, om te onderzoeken of en hoe evenementen veilig – dat wil zeggen zonder besmettingen – doorgang kunnen vinden. Lange tijd blijft het stil, maar voorjaar 2021 komt het kabinet plotsklaps met de organisatie van pilots waar burgers massaal op intekenen. Het masseert bevolking en Tweede Kamer tot een wetswijziging – de Tijdelijke Wet Toegangsbewijzen – en de invoering ervan voor de hele categorie ‘vrijetijdsbesteding.’ De culturele sector voorziet dat dit de weg naar zelfbehoud is en tekent geen bezwaar aan in de publieke consultancy-ronde die door Kamerleden bij hun overwegingen wordt betrokken. Sterker, belangenbehartigers noemen de strategie ‘voorzichtig en verantwoord’ en ‘een goede ontwikkeling’. [38] Een protest voor de bühne komt pas op 10 mei, dagen nadat de Tweede Kamer het debat erover heeft gevoerd en zich (met tegenzin) in meerderheid achter die wetwijziging heeft geschaard. Maar ook na al deze behulpzaamheid staat die ‘vrijetijdseconomie’ annex ‘vrijetijdsbesteding’ als ‘niet-essentieel’ achteraan in de rij, tot in de laatste lockdown aan toe, waarbij het de opzichtige intentie is om de sector weer als breekijzer te benutten, nu voor invoering van 2G. Dat is nog steeds een reële optie want in weerwil van het huidige optimisme is Covid niet ‘over’; in endemische staat zal de ziekte blijven rondgaan. De zoektocht naar een manier om ermee te leren leven staat pas aan het begin en eist mondiale fundering.

De Taskforce krijgt veel complimenten voor de genomen strategie en het is begrijpelijk dat instellingen tevreden zijn met wat er in crisistijd voor hen is uitgesleept. De keerzijde is dat we er gewoon ingerommeld zijn: in de door het kabinet telkens gehaast als onvermijdelijk gepresenteerde keuzes zonder ruimte voor nuance, empathie of dialoog, zonder maatwerk of inclusieve en creatieve oplossingen en zonder interesse in hoe je bruggen slaat met goede campagnevoering. Het fait accompli van ‘óf we gaan dicht/lockdown, óf je neemt een test/pas/prik/booster’. Bijna twee jaar van rafelig beleid hebben we achter ons, dat Nederland op tal van manieren nodeloos verdeelt, deels uitsluit en vervreemdt. Slechts sporadisch valt in redactionele commentaren en columns[39] een waarschuwing te lezen voor de juridische en maatschappelijke ongewenste effecten van dwang en drang, en het tornen aan principes. Nu pas horen we van de burgemeesters, in een uitstekend opiniestuk over democratische aantasting en onhoudbare rek.[40] Dat geluid heeft al die tijd niet één keer vanuit de culturele en creatieve sector geklonken. Wie dien je, is dan de vraag? Wat heeft die dienstbaarheid wel niet gekost! Was dit een uitruil, die één miljard voor een infrastructuur van instellingen die het verlies aan eigen inkomsten soms dubbelop vergoed heeft gekregen, met wat grijpstuivers voor makers en budgetten voor hun omscholing? Was dat geld er bij een rechte rug richting politiek soms niet gekomen? Wat stelt zo’n Fair Practice Code eigenlijk voor, dat vaandel van solidariteit, duurzaamheid, transparantie, diversiteit, vertrouwen waarmee wordt gezwaaid?[41] Een oprechte door waarden gedreven motivatie had ander beleid, andere politiek kunnen triggeren, nu eens niet naar binnen gericht en voor jezelf, maar met z’n allen en voor elkaar.

De schadeafwikkeling

Wat opvalt is dat in crisistijd in alle Tweede Kamerdebatten en brandbrieven de klemtoon wordt gelegd op schade en herstel in financiële zin. Het lijkt alsof het besef er niet is, of er niet mag zijn, dat Covid de kunst zelf ook raakt. Dat gaat niet alleen om werk en opdrachten die concreet waren ingeboekt of voorzien, maar ook om wat een normale jaarcyclus aan werk en producties zou hebben gegenereerd. Het betreft vanzelfsprekend de starters die niet op een normale manier relaties hebben opgebouwd, de file aan nieuw werk dat wacht op een podium, waardoor er in de komende jaren minder opdrachten en presentatiemogelijkheden zijn en vooral de onduidelijkheid wat er over is van de fysieke internationale structuur die de leefwereld van creatieve werkenden uitmaakt, en of investering daarin nog wel prioriteit zal krijgen. Het betreft de intrinsieke schade aan een kunstpraktijk die wezenlijk collaboratief en participatief is. Alsof het virus zich invreet via externe maatregelen en innerlijke angst, en het te vroeg is om te rouwen over wat dat ons kost: die nadrukkelijk persoonlijke, langverwachte of juist volstrekt onverwachte ontmoeting die plaatsvindt tussen kunstenaar of performer en medestanders, letterlijk deelgenoten in de ervaring van de kunst, in de presentatie, ontwikkeling en beleving. Kunst is met recht een unieke tijds- en contextbepaalde ervaring, zowel hoogst-individueel als sociaal en communaal –  géén kant en klaar product, ook niet als je ervoor hebt betaald of het bezit. Staan we er wél bij stil, dan buitelen de herinneringen aan het samenzijn in kunstinstellingen, theaters en filmhuizen bij de lancering van nieuw werk en aan de spanning van de relaties die live ontstaan over elkaar heen.

Eind maart 2020 plaatst melanie bonajo een foto op sociale media van drie mensen die in bed van elkaar genieten, een hoopgevende en rebelse geste waarin alle ruis van restricties rond samenzijn en beleving even uit je hoofd verdwijnt. Kort daarvoor wordt bonajo geselecteerd voor de Biënnale van Venetië en ik heb me daarna regelmatig afgevraagd wat deze ‘nieuwe realiteit’ met hun werk en verdere oeuvre doet. Het Mondriaan Fonds schrijft in een update[42] dat bonajo eenzaamheid ‘de moderne epidemie’ noemt, waartegen aanraking een krachtig middel is. Bonajo: ‘Met dit project willen we het lichaam prioriteit geven als vehikel voor verbinding en veiligheid door aanraking en vriendschap te cultiveren als een vorm van activisme. Voelen is een vorm van intelligentie; denken door aanraking.’ Ware woorden. De hel, die creëren wij.

Beeld: herinneringen aan de ervaring die kunst heet. Van de vier uur durende muziekpartituur van kunstwerken als live-tentoonstelling gecomponeerd door Ari Benjamin Meyers (Kunstinstituut Melly, 2018); via de opening in de Vleeshal van Michael Portnoys Progressive Touch: Series 1, een installatie van films die ridicule seks brengt met bravado (2020); tot de uitverkochte ‘talk of the town’ performances in de tentoonstelling Carte blanche a Anne Imhof, Natures Mortes (Palais de Tokyo Parijs, 2021)