metropolis m

Anna Bella Geiger in de tentoonstelling Anna Bella Geiger. Braziliaans Kunstpionier, Frans Hals Museum locatie Hal, april 2022. Foto: Mo Schalkx

Anna Bella Geiger weet wat dictatuur is, ze heeft die zelf ervaren en ze weet daarom ook des te beter wat vrijheid is. Het feministische, politieke en antropologische werk van de Braziliaanse kunstenaar is niet los te zien van haar levenspad. Middenin Geigers recentelijk geopende solotentoonstelling in het Frans Hals Museum, spreekt Helena Julian een kunstenaar die zichzelf steeds opnieuw heeft uitgevonden.

In het Frans Hals Museum opende de eerste solotentoonstelling op Nederlandse grond van Braziliaanse kunstpionier Anna Bella Geiger. Geiger is, samen met haar assistent en dochter, vanuit Rio de Janeiro naar Haarlem gereisd voor het openingsweekend van de tentoonstelling. De dag na de opening kan ik haar twee uur spreken. Er wordt me verteld dat Geiger graag in conversatie gaat. Geboren in 1933 in Rio de Janeiro, is Geiger tot op vandaag actief in kunsteducatie. Ze is het gewend om te vertellen, te beschrijven, en plaats te maken voor uitwisseling. Ze is hartelijk, informeert naar mijn praktijk en vanuit welke hoek ik zal schrijven. Wanneer we het gesprek starten, is het alsof ze een lappendeken voor me uitspreidt gebonden door herinneringen, anekdotes en bovenal een resolute positie van haarzelf in de kunst- en bredere wereld. Ze vertelt over de keuzes die ze maakte, en vooral over het waarom: “Achteraf bekeken is veel van wat ik gedaan heb een reactie op mijn omstandigheden, die ik niet altijd in de hand had.”

Haar Pools-Joodse ouders kwamen als immigranten naar Brazilië in de jaren twintig. De familieleden die achterbleven werden getroffen door de Tweede Wereldoorlog. In de jaren vijftig, wanneer Geiger begon te schilderen, waren zij en haar familie nog sterk bezig met het verwerken van de herinneringen van de jaren voorheen. Ze werd van thuis uit niet aangemoedigd om kunstenaar te worden, omdat het haar geen stabiele economische positie zou opleveren. De vindingrijkheid die haar oeuvre kenmerkt en de wijze waarop ze zichzelf steeds opnieuw, via steeds verschillende media en materialen, uitvindt, kan dan ook gelezen worden als een strategie om om te gaan met moeilijke omstandigheden. De feministische, politieke en antropologische vraagstukken die ze in haar werk behandelt zijn niet los te denken van haar levenspad.

Deze overzichtstentoonstelling werd initieel ontwikkeld voor het Museu de Arte de São Paulo Assis Chateaubriand (MASP) in 2019. In 2021 werd de tentoonstelling getoond in het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (S.M.A.K.), Gent. Bij het Frans Hals Museum zien we een iets compactere versie van de reizende tentoonstelling. “Bij deze iteratie kan ik bij uitstek mezelf zien in de tentoonstelling. Het Frans Hals Museum maakte een indrukwekkend paneel, een tijdlijn die enerzijds belangrijke momenten in mijn leven en carrière aangeeft, en anderzijds de politieke en culturele ontwikkelingen toont op het niveau van Brazilië en de bredere wereld. Toen ik zag dat ze dit gemaakt hadden, herinnerde het me aan de politieke aspecten van een leven leiden. Hoe het is om een leven op te bouwen in Brazilië, tussen momenten van stabiliteit en instabiliteit. En hoe je doorheen deze momenten op verschillende manieren over het lichaam nadenkt.” De tentoonstelling vormt een thematisch pad langs significante periodes in haar carrière. Niet alleen is Geiger een vooraanstaand figuur uit de naoorlogse Latijns-Amerikaanse kunst, ze toont doorheen haar oeuvre ook dat ze een haarscherpe intuïtie heeft voor wat urgent zal worden binnen de kunstwereld. Zo was ze in de jaren zeventig een pionier in de videokunst, en waren haar werken met gedecentraliseerde landkaarten een voorbode van het postkoloniale discours.

Geiger was in de jaren vijftig een abstracte schilder, tot haar werk in het midden van de jaren zestig een betekenisvolle wending nam. “Een criticus (Mário Pedrosa) heeft dit toen mijn viscerale fase genoemd. Voor mij als Braziliaanse kunstenaar betekende het een stap richting het politieke. Er waren veel omstandigheden die mij beïnvloedden. De militaire dictatuur (1964-1985) was opgekomen, en ik kon mijn ideeën over sociale omstandigheden niet meer vrij uitdrukken. Er was een drooglegging en alles voelde onveilig. Na de abstractie die ik kende in mijn werk, werd ik nu geconfronteerd met crisis. Mijn collega kunstenaars en ik stelden de functie en het onderwerp van kunst in vraag.” De titels van de werken uit deze tijd zijn onbeschroomd direct: Embryo, Sprekende levers of Vlees op de plank. In gouache en aquatint worden lichaamsdelen en ingewanden gefragmenteerd weergegeven. Enerzijds lijken deze beelden poëtische reproducties van het lichaam, met troebele lijnen en delicate kleuraccenten. Anderzijds is het een illustratie van een agressieve dissectie. “Ik vroeg me af wat voor soort object, wat voor soort kunst, iets zou kunnen zeggen over het moment waarin ik leefde. Eigenlijk was dit antwoord onmogelijk. Ik kon niet tonen wat de realiteit was. Dit zou verboden worden en er zouden consequenties zijn voor mij en mijn gezin. Ik bracht vervolgens het lichaam binnen in mijn werk. Ik begon te schilderen in blauwe en rode tinten. Nooit eerder gebruikte in bloederig rood in mijn abstracte werk. Voor mij verwezen deze kleuren naar lichaamsdelen: het brein, de lever, het hart. Ik was streng voor mezelf, ik had besloten dat ik zou blijven schilderen, ik moedigde mezelf aan om vooruit te gaan. Ik las in deze tijd ook medische magazines, op zoek naar een mogelijke vormtaal voor dit nieuwe werk.”

[blockquote]“Ik vroeg me af wat voor soort object, wat voor soort kunst, iets zou kunnen zeggen over het moment waarin ik leefde”

Anna Bella Geiger in Frans Hals Museum Hal, Haarlem, 2022

Anna Bella Geiger, 'Macio com ilusões abstratas', 1994, acrylverf op doek. Courtesy Museu de Arte de São Paulo Assis Chateaubriand, São Paulo. Foto: Mo Schalkx

Anna Bella Geiger. 'Carne na tábua', 1969. Aquatint, ets, reliëf op papier. Courtesy Anna Bella Geiger, Rio de Janeiro

Vanaf de jaren zeventig werkt ze vaker met fotografie en fotomontage, wat voor haar een rechtstreekse manier is om zichzelf als Braziliaanse vrouw tussen de stereotyperende beelden van vrouwen uit de kunstgeschiedenis te plaatsen. “Een vriend van me vroeg me ooit of het me was opgevallen dat ik een performer ben in al de werken waar ik in te zien ben. Ik zou het niet zo omschrijven, maar het klopt dat ik mijn eigen experiment ben. Ik plaatste mezelf vaak aan de voorkant van het werk.” Door de montage voegt Geiger zichzelf toe in een context die gemaakt werd door mannelijke kunstenaars, zoals in het werk genaamd “Monalisa” uit 2003. Ze kreeg de opdracht om een werk te maken als reactie op een monument uit haar omgeving. “In Brazilië zijn er geen monumenten waar ik me verwant mee voel, waar ik trots op ben. Ik besloot om de favelas te tonen, die eigen zijn aan Brazilië, en die me nauw aan het hart liggen.” Als een echo van de historische Mona Lisa zit Geiger vervolgens op beeld voor de Morro de Santo Amaro, een sloppenwijk vlakbij waar ze is opgegroeid. De ironie is flagrant in deze fotomontages: we zien assertieve poses van een zelfbewuste vrouw in de kunstwereld. Haar vrienden, vertelt Geiger, noemen haar wel eens een “jocosa”: een term uit het Portugees voor iemand die speels naar de wereld durft kijken.

Ook brengt haar fotografie haar thuisbasis Brazilië op de voorgrond. In de reeks Brasil nativo/ Brasil alienígena (Oorspronkelijk Brazilië/ Vreemd Brazilië) plaatst ze zelfportretten naast documentaire afbeeldingen van het oorspronkelijke Bororo-volk. Door de juxtapositie toont ze dat beide reeksen in zekere mate geënsceneerd zijn, en dat het verschil tussen wat beschouwd worden als ‘oorspronkelijke’ en ‘vreemde’ bevolkingsgroepen minder groot is dan wat de politieke propaganda tracht te bewijzen. “Je zou kunnen denken dat het belachelijk is dat ik iemand anders probeer te zijn in deze foto’s. Maar dat is niet mijn bedoeling. Het is mijn intentie om te tonen dat het onmogelijk is om iemand anders te zijn, als ik niet dezelfde ervaring heb. Ik kan mezelf er toe verhouden, maar fundamenteel weet ik niet wat het is om de ander te zijn, om een oorspronkelijke bewoner van Brazilië te zijn.”

“In mijn studie naar geografie merkte ik dat kaarten een rechtstreekse vertaling zijn van een politiek klimaat”

Anna Bella Geiger in Frans Hals Museum Hal, Haarlem, 2022

Een aanzienlijk deel van de tentoonstelling is gewijd aan haar werken met een cartografische beeldtaal. Geigers echtgenoot Pedro Pinchas, met wie ze al ruim 66 jaar getrouwd is, is geograaf. Wanneer Geiger met zijn studiemateriaal in contact komt, treft het haar dat de objectiviteit van de kaarten slechts schijn is. “Toen ik over mezelf nadacht, als Braziliaanse kunstenaar, met een familiegeschiedenis die zich elders heeft afgespeeld, vroeg ik me steeds vaker af waar mijn plek was. In mijn studie naar geografie merkte ik dat kaarten een rechtstreekse vertaling zijn van een politiek klimaat. En zo veel van wat er in koloniale tijden gebeurde had nog steeds impact op hoe we ons verhouden in de jaren zeventig. Ik vroeg me af wat het zou betekenen om alleen Brazilië en het Afrikaanse continent te tonen op een kaart.” Dat de culturele wereld in 2022 een sterk postkoloniaal discours zou hebben is niet iets waar ze bewust op anticipeerde, vertelt Geiger. Het was toentertijd meer een zoektocht naar identiteit, en waarom deze in de kunstgeschiedenis vaak vanuit een Europese positie vormgegeven wordt. Meer recent, in 2014, maakte ze nog werken met naaigaren en collagetechnieken, die het Afrikaanse continent centraal op de wereldkaart plaatst.

Anna Bella Geiger, Brasil 1500-1997, 1997-2015, Fotoserigrafie, metaalgravure op goudpapier en collage van verbrand blad uit manuscript. Courtesy Anna Bella Geiger, Rio de Janeiro. Foto: Mo Schalkx

Anna Bella Geiger, 'Espaço social da arte' (detail), 1977. Fotozeefdruk op papier. Courtesy Anna Bella Geiger, Rio de Janeiro. Foto: Mo Schalkx

Ze lijkt deze cartografische leermiddelen naar haar eigen hand te zetten. Ik vraag haar hoe ze kijkt naar kunsteducatie toen en nu, en wat voor docent ze zelf is. Educatie is vertakt doorheen haar hele praktijk sinds de jaren zestig, vertelt ze. Op sommige momenten was het een manier om te overleven als moeder van vier kinderen. Een lange tijd is er geen publieke ondersteuning geweest voor de kunst die ze maakte. Ze studeerde terwijl ze begon met schilderen ook Anglo-Germaanse talen aan de faculteit van filosofie in Rio de Janeiro. “Voor mij is dit het typische profiel van een vrouw; je moet altijd verschillende zaken tegelijk doen.” Samen met groepjes tieners bezocht ze musea en ze bespraken wat ze gezien hadden. “Het was niet mijn intentie om de werken steeds via de kunstgeschiedenis uit te leggen. Ik had meer interesse in het echte leven en de omstandigheden van deze tieners. In Brazilië is er zo veel land en zo veel stranden die eigenlijk onbekend zijn. Daar wou ik inspiratie uit halen. Toen me gevraagd werd met welke materialen we zouden werken, besloot ik dat we alleen met gevonden materiaal zouden werken. Alles wat ons omgeeft, vuilnis, materiaal dat we op straat vinden kan bruikbaar zijn. Het was ook een manier om te demystificeren wat wel en niet tot de categorie van kunst behoort.” Ze las literatuur over alchemie, de geschiedenis van symbolen en de geschiedenis van religie. Ook las ze werk van Carl Jung, wat voor haar een link legde tussen psychologie en kunst. “Ik gaf hun niets bevreemdend mee, geen theorie die buiten hunzelf lag. Ik wou dat ze in contact stonden met hun onderbewuste, dat ze durfden voelen, dat ze hun authentieke zelf durfden zijn. Misschien lijkt dat nu een normale zaak in kunsteducatie, maar in die jaren was het een hoogst politieke daad om mensen zo op te leiden.”

De radicaliteit die Geigers gehele oeuvre bezielt is onmiskenbaar

zaaloverzicht Anna Bella Geiger in Frans Hals Museum Hal, Haarlem, 2022

zaaloverzicht Anna Bella Geiger in Frans Hals Museum Hal, Haarlem, 2022

De radicaliteit die haar gehele oeuvre bezielt is onmiskenbaar. Een bezoek aan de tentoonstelling is een uitnodiging om parelellen te zien tussen de urgenties in het hedendaagse discours en haar historische werk. Tijdens het gesprek begrijp ik dat zij haar leven -voor de erkenning, voor de internationale presentaties op biënnales, voor de aankopen door museale kunstcollecties- voor een aanzienlijk deel op het scherpst van de snede geleefd heeft. Wat zij als urgent ervaarde kwam niet tot een besluit anno 2022. We zitten zij aan zij op een bank in de hal van het Frans Hals Museum en Geiger wijst opnieuw naar de tijdlijn die haar leven en werk weergeeft. “Als ik dit zo voor me zie, zie ik herinneringen. De mijne, maar ook die van mijn ouders. En zoveel vindt plaats omdat je op het juiste moment op de juiste plaats bent, of net niet. Dit is mijn traject, maar zo heeft iedereen er één.”

De tentoonstelling Anna Bella Geiger. Braziliaans Kunstpionier is nog t/m 21 augustus 2022 te zien in het Frans Hals Museum, Haarlem

Helena Julian

is curator en schrijver

Recente artikelen