metropolis m

De in de pers al veelbesproken tegelwand van de nieuwe vleugel, naar een ontwerp van Benthem Crouwel, foto Jannes Linders

De tijdelijke sluiting van Museum Arnhem bleek óók een moment van herbezinning: waar staat het museum anno 2022 voor? Hoe wordt die nieuwe richting vormgegeven nu het museum na vier jaar weer open is? Maarten Buser gaat op bezoek in het pas heropende museum en spreekt met de directeur en de conservatoren.

Iets langer dan vier jaar was het Museum Arnhem gesloten, vanwege een ingrijpende verbouwing. In de tussentijd werden er exposities en programma’s georganiseerd op andere locaties in de stad, waaronder in tijdelijke tentoonstellingsruimte De Kerk in de Walburgiskerk. Het heropende museum start met drie tijdelijke groepspresentaties: Tenminste Houdbaar Tot, over de uitputting van de aarde (samengesteld door Manon Braat); Van Links Naar Rechts, over de relaties tussen realistische kunst en politiek (door Jelle Bouwhuis), en Open (door Davida de Hond), een interactieve tentoonstelling in de geest van voormalig directeur Pierre Janssen. Zijn nalatenschap blijkt zich op verschillende manieren te uiten in het heropende museum.

Ook de sporen van Mirjam Westen, conservator hedendaagse kunst, zijn terug te zien, al heeft zij deze keer geen expositie samengesteld. Midden juli gaat ze met pensioen, na dertig jaar lang een duidelijk stempel op de collectie en de presentaties te hebben gedrukt. Zelf noemt Westen ook graag Liesbeth Brandt Corstius, voormalig directeur (van 1982 tot 2001), die genderongelijkheid en maatschappelijke betrokkenheid onderdeel liet worden van het museum. Zij gaf ook de eerste impuls om vooral werk van vrouwen te verzamelen; een beleid waar het museum nog altijd bekend om staat. Ik ga in gesprek met directeur Saskia Bak, conservator moderne kunst Jelle Bouwhuis, curator hedendaagse kunst Manon Braat, en conservator hedendaagse kunst Mirjam Westen, over de veranderingen die de heropening met zich meebrengen.

Het gerenoveerde Museum Arnhem, met links de nieuwe vleugel en in het midden de gerenoveerde koepel

Patio in de nieuwe vleugel, foto Jannes Linders

Maarten Buser

Vanwaar de verbouwing?

Saskia Bak

‘Wat we zagen is dat het museum echt te krap in zijn jasje zat, zowel in vierkante meters als de schaal van de ruimtes. Dat heeft te maken met hoe de kunst zich ontwikkelt: er komen steeds meer video’s en installaties. Die konden we in het oude gebouw nauwelijks presenteren. In de nieuwe situatie werken we in de grotere zalen met mobiele wanden, die ons de gelegenheid geven om intieme ruimtes te maken, bijvoorbeeld voor tekeningen of een video die je in een besloten omgeving wil presenteren. Je weet natuurlijk nooit hoe de kunst er over veertig jaar uitziet, maar we hebben zoveel mogelijk geprobeerd vooruit te kijken.’

Maarten Buser

De eerste drie exposities in het heropende museum zijn tijdelijke presentaties op basis van de collectie. Waarom is er voor deze vorm gekozen?

er Saskia Bak

[answer Saskia Bak] ‘Als je een tijd dicht bent geweest laat je je collectie opnieuw zien, maar we vonden het ook belangrijk om deze ánders te laten zien. Door collecties te mengen laten we nieuwe vormen van samenhang zien, waarin andere betekenislagen naar boven kunnen komen. Dat gaat niet met een vaste collectiepresentatie; daarom werken we vanaf nu bij de collectiepresentatie met tijdelijke exposities. We zullen altijd veel van onze collectie laten zien, maar de precieze verhoudingen kunnen veranderen door bijvoorbeeld combinaties met bruiklenen, nieuwe kunst, of werk dat we in opdracht laten maken. Het is voor ons ook fijn als we nieuwe werken aan kunnen schaffen. Dan blijft er een constante wisselwerking tussen programma en collectie.’

Maarten Buser

Voorheen was het museum behoorlijk maatschappelijk betrokken. Ik heb de indruk dat dat nog sterker is toegenomen tijdens de sluiting, toen jullie onder andere in De Kerk sterk matschappijgekleurde presentaties verzorgden.

Saskia Bak

 ‘Dat klopt zeker. Mensen vroegen me vaak: waar staat het museum eigenlijk voor? Het maatschappelijk betrokken beeld bleek niet erg te leven bij het publiek. Toen ik in 2015 bij het museum begon, was de collectie verdeeld over 37 deelverzamelingen op basis van periodes en stijlen. Kunsthistorisch klopte dat natuurlijk allemaal. Maar ik vind het interessanter om te vragen wat die collecties met elkaar gemeen hebben. De maatschappelijke betrokkenheid lijkt mij de basis van de collectie. Realistische schilders uit het interbellum, waar we onder meer bekend om staan, kozen voor het realisme vanuit de overtuiging dat dat de manier was om hun boodschap over te brengen. Ik dacht daarbij ook aan Pierre Janssen, die de kunst en de samenleving bij elkaar wilde brengen. Toen dacht ik: die combinatie moet de grote gemene deler zijn. Dáár moet het in dit museum om gaan.’

Het fameuze uitzicht vanuit het museum is intact gebleven, er is nu zelfs een buiten balkon, en rondom zicht, foto Eva Broekema

Gerenoveerde koepel, omloop eerste verdieping, foto Jannes Linders

Gerenoveerde koepel, restaurant, foto Jannes Linders

Maarten Buser

 Vooral de realistische kunst lijkt in Van Links Naar Rechts veel sterker ingebed te zijn in een politiek-maatschappelijke context dan vóór de sluiting. Dan denk ik ook specifiek aan de magisch realisten als Carel Willink en Pyke Koch; belangrijke kunsthistorische pijlers van de collectie.

Saskia Bak

‘Dat klopt. We hadden een collectiepresentatie die erg gericht was op tijdsperiodes en stromingen. Maar is het publiek wel zo geïnteresseerd in kunstgeschiedenis? Als je je daarvoor interesseert heb je dat waarschijnlijk wel gestudeerd of een cursus gedaan, en dan ken je die stromingen wel. Ik wilde van het museum als presentatieplaats van de kunstgeschiedenis een museum voor kunst maken door vragen te stellen als: Wat wil deze kunst zeggen? Waar zijn kunstenaars mee bezig? Wat kaarten ze aan?’

Maarten Buser

 Het engagement van Tenminste Houdbaar Tot is vrij duidelijk, maar hoe komen zulke vragen tot uiting in Van Links Naar Rechts?

Jelle Bouwhuis

 ‘Er zitten veel socialistische en communistische kunstenaars in de verzameling. Denk aan Harmen Meurs, of het onlangs verworven werk van Berthe Edersheim en Anneke van der Feer, die echt radicaal links waren. Na 1933 werd de kunst van communisten en socialisten kaltgestellt, waardoor ze in de vergetelheid raakten. Die kunstenaars wilde ik presenteren als tegenhanger van de canonieke realisten als Willink en Koch. Daardoor ontstaat een links-rechtsverhaal. Daarin verschillen we van een museum als MORE, dat vooral op de ambachtelijke kant zit. Maar er komt sowieso steeds meer aandacht voor alle vormen van realisme van de twintigste eeuw.

Het is ook heel erg van deze tijd; de Black Lives Matters-beweging, bijvoorbeeld, uit zich ook door middel van realistische kunst. Als het over engagement gaat, ontkom je volgens mij niet aan het realisme van nu en vroeger. Ik kom uit het Stedelijk en daar associeerden we deze stijlen toch wel een beetje met oubolligheid, maar dat is echt niet zo. Mede door die houding dat kunst altijd vooruit moet is het realisme een hele tijd buiten de canon gehouden.’

Maarten Buser

 Tenminste Houdbaar Tot is transhistorisch van opzet; Van Links Naar Rechts niet geheel, omdat een van de twee zalen echt gewijd is aan de jaren twintig en dertig.

Jelle Bouwhuis

 ‘Dat is een bewuste keuze om zo helder mogelijk het verhaal te vertellen van zowel het linkse als rechtse realisme. In de andere zaal, waar ook hedendaagse kunst te zien is, is die tijdsperiode wat meer losgelaten, met hedendaagse kunstenaars als Iris Kensmil. Deze kunstenaars hebben vaak eerst abstract gewerkt, maar zijn daarna realistisch gaan schilderen vanwege hun engagement.’

Saskia Bak

 ‘We trekken wel een parallel in Van Links Naar Rechts met de maatschappelijke polarisatie van toen en nu.’

Ten minste houdbaar tot, collectiepresentatie met de recente aankoop van Claudia Martínez Garay, Foto Eva Broekema

Van links naar rechts, collectiepresentatie, met oa Marlene Dumas, foto Eva Broekema

Maarten Buser aan Manon Braat

 Toen ik in 2020 voor de collectiebijlage van Metropolis M met jou sprak, vertelde je me dat jullie een manier zoeken om klimaatverandering een plaats te geven in zowel de collectie als de presentatie daarvan. Hoe is dat nu treug te zien?

Manon Braat

 ‘Klimaatverandering is inmiddels een van de rode draden in de programmering is geworden; nog niet in de collectie, want dat thema is daarin nog te pril. Het is fantastisch dat we werken hebben kunnen inlijven als Science-fiction Postcards van Stéphanie Roland en GBOR TSUI (Visitor’s Heart) van Serge Attukwei Clottey. Beide waren te zien tijdens de expositie Stormy Weathers in De Kerk, over klimaatverandering. Het is vanuit de missie en de geschiedenis van het museum logisch dat we de milieuproblematiek koppelen aan het thema van machtsongelijkheid, dat een speerpunt is van het museum. Het kan bovendien hard gaan met zo’n onderwerp. Toen Tenminste Houdbaar Tot alleen nog op papier bestond, vond ik het belangrijk om het ecofeministische perspectief toe te voegen. Ik had de indruk dat dat in Nederland een vrij onbekende term was, maar als je nu naar een tentoonstelling over milieu gaat, kom je dat concept vaak tegen.’

Saskia Bak

 ‘We staan bekend als een museum dat actief vrouwelijke kunstenaars verzamelt. Daar zijn later kunstenaars met cultureel diverse achtergronden bijgekomen. Dat gaat deels over representatie, zowel van de bezoekers als de kunstenaars zelf. Dat zit nu zo in het museum verankerd dat we verder wilden kijken: de grote waarde van dat verzamelbeleid is niet alleen de representatie, maar óók de andere visies die uit die kunstwerken spreken. Latijns-Amerikaanse of Afrikaanse kunstenaars hebben een heel andere blik dan de westerse samenleving op thema’s als de houdbaarheid van de aarde.’

Ten minste houdbaar tot, foto Eva Broekema

Maarten Buser

 Is het aankaarten van milieuproblematiek ook een manier om nieuwe – veelal jonge – bezoekers te trekken?

Manon Braat

 ‘Museum Arnhem wil een museum zijn voor een heel breed publiek. We willen nieuwe mensen bereiken, ook jongeren, maar ook trouwe bezoekers die er al jaren komen. Jonge mensen zijn vaak sterk begaan met het klimaat. Ik denk dat een tentoonstelling als Tenminste Houdbaar Tot hen erg aanspreekt. Als je het een expositie over natuur noemt, denken oudere generaties toch sneller aan de schoonheid daarvan, is mijn ervaring. Jongeren zullen dat onderwerp eerder associëren met de afbraak ervan.’

Mirjam Westen

 ‘Ik vind het geweldig dat Manon zich hard gaat maken voor de klimaatcrisis. Dit is een onderwerp waar veel over wordt gesproken; denk aan de Club van Rome in de jaren zeventig. Het museum heeft al eerder werk gekocht van Otobong Nkanga, dat gaat over de desastreuze behoeftes van het Europese continent, waardoor hele landschappen op het Afrikaanse continent totaal verruïneerd raken. We kochten ook de grote video-installatie Disorient van Fiona Tan, waarin de verhalen van ontdekkingsreiziger Marco Polo vergezeld gaan van beelden die zowel de schoonheid van andere continenten als de keerzijde van handel en kolonisering – waaronder vervuiling – tonen.

Voor Tenminste Houdbaar Tot heb ik echter niet zozeer klimaatverandering benadrukt maar meer de ongelijke machtsverhoudingen: onder meer tussen rijk en arm, tussen Europa en andere continenten, tussen de seksen. Zulke ongelijkheden zijn met elkaar verweven. Ik vind de eerste zaal van de tentoonstelling daarom ook zo geslaagd: negentiende-eeuwse prenten van Maurits Ver Huell over zeeslagen in Nederlands Oost-Indië waar hij bij betrokken was, worden getoond in combinatie met hedendaags werk, zoals de installatie van Serge Attukwei Clottey die verwijst naar het ernstige plasticprobleem in Ghana. Clottey gebruikte hierin de jerrycans die in de koloniale tijd werden gebruikt door de Britten om kookolie naar Ghana te vervoeren en die daar nu de straten vervuilen. In deze zaal is ook kunst van Avantia Damberg te zien over de enorme vervuiling van Shell op Curaçao.’

Maarten Buser

 Die combinatie is een goed voorbeeld van hoe transhistorisch exposeren zulke verwevenheden kan blootleggen. Werkte het museum vóór de sluiting eigenlijk ook al op die manier?

Mirjam Westen

 ‘We hebben jarenlang op de benedenverdieping een grote wand gehad met kunstwerken vanaf de twintigste eeuw tot 2015. Ook hebben we geëxperimenteerd met thematische presentaties met kunst uit verschillende periodes, zoals een tentoonstelling over de dood: van Jan Mankes tot hedendaagse kunstenaars. Er zijn ook exposities geweest waarin feministische kunst uit vier decennia samen getoond werd. Die zou je ook in zekere zin transhistorisch kunnen noemen.’

Maarten Buser

 Wat me onder meer opviel aan de exposities in De Kerk, was dat er veel ruimte was voor niet-westerse kunstenaars en perspectieven. Blijven jullie dat doen?

Saskia Bak

 ‘Dat cultureel divers verzamelen was er al wel, maar dat was wel heel erg vanuit kunstenaars die in Nederland terecht waren gekomen. Nu kijken we internationaal: bijvoorbeeld naar wat kunstenaars in Afrika te zeggen hebben.’

Manon Braat

 ‘Ik heb natuurlijk ook de vraag gekregen om werk uit de collectie te laten zien in Tenminste Houdbaar Tot. Er zijn in de verzameling ontzettend veel landschappen en prenten van bloemen en krioelende beestjes. De collectie is weliswaar niet gericht op Europese witte mannen, maar de werken tot aan ongeveer 1980 zijn voor het overgrote merendeel wel gemaakt door witte mannen uit Nederland of andere West-Europese landen. Daardoor ontbreken door de eeuwen heen veel perspectieven, bijvoorbeeld van mensen die in een nauwe relatie met de natuur leven. In de gebieden van oorspronkelijke bewoners zie je bijvoorbeeld een veel grotere biodiversiteit, omdat zij veel harmonieuzer en duurzamer omgaan met hun omgeving. In Tenminste Houdbaar Tot hebben we op verschillende manieren toch aandacht proberen te geven aan enkele ontbrekende verhalen.’

Maarten Buser

 We hebben het nu steeds over allerlei voorberelden van thematische samnehang in groepspresentaties. Gaan jullie ook weer solo’s programmeren?

Saskia Bak

‘Uiteraard. We zullen ook tentoonstellingen maken die vanuit de eigen tijd terugkijken op het verleden. Van Links Naar Rechts is daar een goed voorbeeld van. We zijn van plan om thematentoonstellingen te combineren met solo’s van mensen die echt met twee benen in dat onderwerp staan. We willen ook aandacht besteden aan kunstenaars uit de stad; Arnhem is een geweldige kunststad.’

Van Links Naar Rechts, t/m 23.11.2022

Tenminste Houdbaar Tot, t/m 29.1.2023

Open, t/m 1.1.2024

Voor meer informatie, klik op bovenstaande links of bezoek de website van Museum Arnhem. 

Maarten Buser

is dichter en kunstcriticus

Recente artikelen