metropolis m

Installatie overzicht The Silence of Tired Tongues (2022) gecureerd door Raphael Fonseca

‘Saudade’, een combinatie van melancholie en verlangen, vormt de rode draad door The Silence of Tired Tongues, momenteel te zien bij Framer Framed. Leana Boven spreekt curator Raphael Fonseca over de Braziliaanse groepstentoonstelling die stilte en vermoeidheid omarmt in een wereld waar vaak juist grote statements en onrust de boventoon voeren.

Leana Boven

 Kan je kort iets over jezelf vertellen?

Raphael Fonseca

 ‘Ik ben geboren in Rio, Brazilië. Op dit moment werk ik samen met het Denver Art Museum in Colorado; daar ben ik de eerste Assistent Curator moderne en hedendaagse Latijns-Amerikaanse kunst. Ik heb een diverse en gemengde familieachtergrond. De familie van mijn moeder is Afro-Braziliaans en de familie van mijn vader is wit; zelf ben ik dus bi-cultureel en opgegroeid te midden van verschillende culturen. Ik werk al tien tot twaalf jaar als curator en daarnaast schrijf ik veel. In mijn werk als curator werk ik veelal samen met kunstenaars uit de Global South, maar ik ben ook enthousiast om kunstenaars uit Europa en de Verenigde Staten bij mijn projecten te betrekken. Middels tentoonstellingen, publicaties en openbare programma’s verbind ik graag verschillende verhalen met elkaar. Ik heb het gevoel dat we op die manier met andere ogen naar zeer bekende kunstenaars kunnen gaan kijken en ook individuen die geen deel uitmaken van die hegemonische verhalen in de schijnwerpers kunnen gaan zetten.’

Leana Boven

In de catalogus las ik dat de totstandkoming van de tentoonstelling een periode van twee jaar in beslag nam. Kun je iets meer delen over de periode voorafgaand aan de tentoonstelling? En hoe kwam de selectie van de dertien kunstenaars tot stand?

Raphael Fonseca

‘De tentoonstelling zou eigenlijk openen in 2020, maar vanwege de pandemie werd het proces telkens vertraagd. Ondanks deze tegenslag bleek de opgelegde vertraging ook een interessante mogelijkheid om meer onderzoek te verrichten en om na te denken over bepaalde keuzes. Ik had hierdoor een langere periode om mijn ideeën vorm te geven, om na te denken over de kunstenaars met wie ik wilde samenwerken, en om een relatie op te bouwen met de tentoonstellingsruimte. Ik woon niet in Amsterdam en was maar één keer eerder in Framer Framed geweest. Ik was benaderd door het platform met de vraag of ik een tentoonstelling wilde cureren waarin Braziliaanse kunst centraal zou staan. Ik stemde hiermee in, maar stelde al meteen dat ik per se niet een tentoonstelling wilde samenstellen waarbij statements als “out with Bolsonaro” de boventoon zouden voeren.
Ik heb uiteindelijk de keuze gemaakt om te werken met kunstenaars die niet per se expliciet politiek werk maken, die veelal buiten de kaders van instituten werken en die buiten Brazilië nog niet zoveel naamsbekendheid hebben. Voor sommige kunstenaars is dit hun eerste internationale tentoonstelling. De tentoonstelling had geen van tevoren ingekaderd thema; ik wilde in de eerste plaats samenwerken met kunstenaars wiens werk ik hoog in het vaandel heb staan en vertrouwde erop dat de connecties tussen de werken geleidelijk wel zichtbaar zouden worden. Uiteindelijk mondde dit uit in dit format met dertien participerende kunstenaars, waarbij de meeste werken speciaal ontwikkeld zijn voor deze tentoonstelling. De afgelopen jaren hebben we in Brazilië zulke zware tijden doorgemaakt dat ik het gevoel heb dat alle kunstenaars deze mogelijkheid aangrepen om iets nieuws te creëren. Het werd als het ware een soort kleinschalige biënnale.’

'Vandaag de dag zijn het veelal de expliciet politieke kunstwerken die worden onthaald als moedig en revolutionair. Ik voel dat ik zelf eerder neig naar een meer impliciete en melancholische kunstzinnige benadering'

Installatie-overzicht 'The Silence of Tired Tongues' (2022) gecureerd door Raphael Fonseca

Tiago Sant’Ana – Foundation (2022), in 'The Silence of Tired Tongues' (2022) gecureerd door Raphael Fonseca

Leana Boven

In de werken van Sofia Caesar en Tiago Sant’ana zie ik verbanden met hedendaagse klassenverschillen en kolonialisme. Zou je meer kunnen vertellen over hoe de tentoonstelling deze kwesties aansnijdt en positioneert binnen de thema’s zwijgen en stilte? En over hoe het publiekelijk toegeven van onze vermoeidheid misschien wel een daad van verzet is?

Raphael Fonseca

‘Vooral tijdens deze afschuwelijke periode in Brazilië en daarbuiten voelen sommige visuele kunstenaars zich geroepen om zich te richten op strijd. Er is momenteel veel werk rondom antifascisme en anti-etablissement. Dit is natuurlijk zeer belangrijk, maar voor dit project leek het me interessant af te wijken van dit dominante narratief en het idee dat wij altijd dit actieve, krachtige beeld nodig hebben om onze problemen te bestrijden. Ik voel dat deze tentoonstelling toont dat het ook moed vergt om jezelf op een manier te presenteren die meer ingetogen en bedachtzaam is. Sofia Caesars werk is in deze zin heel interessant. Het werk bevindt zich op het snijvlak tussen choreografie en repetitieve lichamelijke bewegingen. Het speelt met repetitieve handelingen van arbeid en zet deze om in choreografie, in een dans. Het is een verkenning van hoe we onze vermoeidheid om kunnen zetten in iets anders. Tiago’s werk behandelt kolonialisme expliciet, waarbij hij elementen neemt van onze koloniale narratieven en deze op een minimalistische manier presenteert. Dit doet hij op stille wijze, in de vorm van een installatie die bestaat uit strak afgewerkte tegels van kristalsuiker en bruine suiker. Ik ben ervan overtuigd dat het belangrijk is om met het publiek te delen dat stilte ook een antwoord kan zijn. Ik denk persoonlijk dat we in Brazilië het vaakst luisteren naar diegenen die het hardst schreeuwen, maar gefluister kan ook van groot politiek belang zijn. Hierbij doel ik op het vele onzichtbare werk en de dagelijkse handelingen die we verrichten; die dingen die onze melancholie belichamen. De tentoonstelling is een samenkomst van kunstenaars die hun gefluister delen en een manifestatie van hoe deze verschillende fluisteringen een koor kunnen vormen. Vandaag de dag zijn het veelal de expliciet politieke kunstwerken die worden onthaald als moedig en revolutionair. Ik voel dat ik zelf eerder neig naar een meer impliciete en melancholische kunstzinnige benadering.’

Leana Boven

Om terug te komen op geluid en gefluister: het viel me op dat het geluid van de werken in de tentoonstelling ook vrij zacht afgespeeld werd. Kan je me iets meer vertellen over het ontwerp van de tentoonstelling en over hoe keuzes daarbinnen gelinkt zijn aan de thematiek die de werken in The Silence of Tired Tongues behandelen?

Raphael Fonseca

‘Framer Framed biedt veel kansen en uitdagingen. Het is een prachtige plek, maar tegelijkertijd ook een locatie waar je niet echt gebruik kan maken van de muren. Het leek mij daarom een goed idee samen te werken met een architect die met ons meedacht over het ruimtelijk ontwerp. We hebben samengewerkt met de Braziliaanse architect Juliana Prado Godoy, die de ruimte op zo’n manier heeft ingericht dat deze de werken en het thema op een passende manier belichaamt. Het skelet van haar ruimtelijk ontwerp is vrij zichtbaar in de tentoonstelling, en speelt met de leegte van de ruimte en de houten installaties. Het was ook belangrijk voor ons om te experimenteren met kleur voor de visuele identiteit van de tentoonstelling. We wilden per se geen tropische kleuren gebruiken, en al helemaal geen geel en groen – kleuren die zouden verwijzen naar de Braziliaanse vlag. Deze vlag wordt ook gebruikt door aanhangers van Bolsonaro, dus daar wil ik afstand van nemen. Ik wilde bewust geen beeld creëren van Brazilië als precair of tropisch. Daarnaast is het ruimtelijke ontwerp niet-lineair. Men kan de tentoonstelling vanuit alle kanten betreden en er is geen route uitgestippeld die men zou moeten volgen. Bezoekers kunnen kijken wat het beste aanvoelt en zelf bepalen hoe ze engageren met de tentoonstelling. Het was een mooie uitdaging om onze aanwezigheid in de ruimte op zulke manieren te gaan verkennen en speels met de uitnodiging van Framer Framed om te gaan.’

'Ik denk persoonlijk dat we in Brazilië het vaakst luisteren naar diegenen die het hardst schreeuwen, maar gefluister kan ook van groot politiek belang zijn'

Sofia Caesar – Overheatings (2022) in 'The Silence of Tired Tongues' (2022) gecureerd door Raphael Fonseca

Leana Boven

Hoe was het voor jou met deze gedachten in je achterhoofd om een tentoonstelling te maken over Brazilië in de context van Nederland en Europa?

Raphael Fonseca

‘Ik voel dat Framer Framed vrij bijzonder en ongewoon is, en vrij verwelkomend naar niet-Europese kunstenaars en curatoren. Dit voor mij is allesbepalend. Framer Framed gaf ons veel vrijheid vanaf het begin. De oorspronkelijke uitnodiging speelde met het idee van Brazilië en positioneert mij als curator in een specifieke geografische benadering en context, terwijl ik normaal gesproken werk met kunstenaars van verschillende achtergronden. Ik heb slechts één keer eerder een expositie gecureerd over Braziliaanse kunst en dat was een lange tijd geleden. Deze tentoonstelling in Framer Framed had vrij cliché uit kunnen pakken, met een thematische focus op carnaval, zweet, dans, et cetera. Maar er was veel ruimte voor experiment en alle kunstenaars kozen ervoor nieuwe verhalen en perspectieven aan te dragen. Dit heeft gezorgd voor een sterk geheel.
Ik heb het idee dat tentoonstellingen over Brazilië vaak vrij breed en gelaagd zijn, maar er is vanzelfsprekend geen tentoonstellingsformat dat onze volledige culturele diversiteit en het huidige politieke klimaat zou kunnen belichamen. Het is simpelweg niet mogelijk een allesomvattend verhaal over Brazilië te vertellen. Wel is er de mogelijkheid om een korter en beknopter verhaal te vertellen. Deze tentoonstelling komt dan ook dichter in de buurt van een beknopt dan een groot narratief. We zijn altijd verbonden aan de context, of we dat nu willen of niet. Maar er is wel altijd de mogelijkheid om iets nieuws te introduceren of om het bestaande op te breken van binnenuit.’

The Silence of Tired Tongues is tot en met 31 juli 2022 te zin in Framer Framed, Amsterdam. Deelnemende kunstenaars zijn Julia Arbex, Aline Baiana, Sofia Caesar, Arthur Chaves, Vitória Cribb, Benedito Ferreira, Rodrigo Martins, Estêvão Parreiras, Tiago Sant’Ana, Tadáskía, Wisrah Villefort, Luana Vitra, Yuli Yamagata.

Leana Boven

is a curator, cultural programmer and researcher with a background in gender and (post)colonial studies. She curated the exhibition On Collective Care & Togetherness at MAMA in Rotterdam, and currently works as a curator at Casco Art Institute: Working for the Commons

Recente artikelen