metropolis m

Maotik, “Tree of Life,” bij “Lucht Ruim” voor het Schemerlicht Festival. Foto door Gerard Verschooten

Lucht is er altijd, vormt in die zin de verbindende factor tussen alles wat we doen als mens. Tegelijkertijd is het ook maar een enorme leegte. Of niet? Het Nijmeegse Schemerlicht laat met vijftien licht- en geluidinstallaties zien wat er verborgen ligt buiten onze directe en menselijke waarneming van lucht.

‘Hier ontmoeten wij elkaar voor het eerst… Waar het donker begint te worden stel ik me aan je voor.’ Zo luidt de eerste zin uit het doorlopende verhaal van theaterregisseur Puck van Dijk dat te horen is bij de ingang van het Schemerlicht Festival. Het begin van dit auditieve liefdesverhaal bereidt de bezoeker voor op een indrukwekkende audiovisuele wandeltocht door het Goffertpark te Nijmegen, waar het festival na een succesvolle eerste editie in de Hortus botanicus vorig jaar is neergestreken. Dit jaar verbeeldt het festival het thema ‘Lucht Ruim’. Artistiek leider Boris Acket vertelt over de verbondenheid van Schemerlicht Festival met de hedendaagse wetenschap: ‘Het draait op dit festival niet om het schieten van mooie plaatjes bij een blauwverlichte rij bomen.’

Gabey Tjon a Tham, "Airborne Landscapes." Foto door Stef van Oosterhout

Waar tijdens de schemering vooral de mix van vage, onherkenbare en natuurlijke geluiden om aandacht vraagt, laat de nacht zich vooral lenen voor de felle lichten van de installaties

Installatie Pelle Schilling. Foto door Jim van Vonderen

Wetenschappers vanuit verschillende disciplines zoals de filosofie, psychologie en ecologie nemen maanden voordat het festival plaatsvindt deel aan een zogenaamd Schemerlicht ‘lab’, vertelt Acket. Actuele wereldproblematieken zoals luchtvervuiling, klimaatverandering en methaangaslekken worden daarbinnen ter sprake gesteld en onderzocht. Interdisciplinaire kunstenaars worden vervolgens aan dit lab toegevoegd en vinden elk hun eigen weg, geïnspireerd door de besproken thema’s en in dialoog met de wetenschappers. De resulterende kritiek op de huidige ecologische crisis lijkt me niet voor menig mens uit de audio- en video-installaties te deduceren. Doordat die wetenschappelijke laag diep verborgen blijft voelt het festival echter wel erg toegankelijk aan; tijdens de kunstroute bevind ik me tussen vele jongeren met biertjes in hun hand en families met kinderwagens.

In het begin van mijn wandeltocht met Acket schemert het nog. Gezien de naam van het festival is het ironisch te noemen dat schemerlicht niet de ideale omstandigheden oplevert om de lichtinstallaties te beschouwen. Pas op het moment dat de hemel pikzwart kleurt komen de lichtkunstwerken echt tot hun recht. Waar tijdens de schemering vooral de mix van vage, onherkenbare en natuurlijke geluiden om aandacht vraagt, laat de nacht zich vooral lenen voor de felle lichten van de installaties.

Installatie door Sandipan Nath en Sebastiaan Smink. Foto door Yoas Huwae

Het werk is een kritische reactie op het veelal vergeten onzichtbare of onhoorbare leven. Lucht is in dit geval het actieve medium waarbinnen deze onhoorbare communicatie plaatsvindt.

Wandelend tussen de hoge bomen van het weidse park door word ik aangetrokken door de geluidscompositie Blind Spots van interdisciplinaire kunstenaars Mark IJzerman en Sébastien Robert. Ik neem een moment om stil te staan en te luisteren naar de geluiden die vanaf onverwachte plekken om mij heen opspringen. Het blijken opnames te zijn van aanwezige vleermuizen in het Goffertpark. De aanwezige vleermuizen in het Goffertpark zijn een voorbeeld van het onzichtbare leven dat zich om ons heen afspeelt; de geluiden waarmee zij communiceren zijn voor ons niet te horen.

Samen met Stadsecoloog (Gemeente Nijmegen) Ton Verhoeven hebben de kunstenaars een licht- en geluidscompositie gecreëerd waarin deze ‘ongeziene’ geluiden centraal staan. De geluiden zijn omgezet in licht en audiofragmenten die voor de mens wél waarneembaar zijn en waar de vleermuizen die tijdens mijn bezoek rondvliegen op hun beurt ook weer op reageren. Zo ontstaat er een onhoorbare dialoog tussen de vleermuizen, de bezoekers en het onhoorbare. Het werk is een kritische reactie op het veelal vergeten onzichtbare of onhoorbare leven. Lucht is in dit geval het actieve medium waarbinnen deze onhoorbare communicatie plaatsvindt.

Na volledig mijn aandacht op de audio gefocust te hebben loop ik door naar de kern van het park, wat door zijn weidse zicht een duidelijk overzicht geeft van alle installaties. Flitsende lichten en giftige kleuren verlenen het festival een duidelijke  ‘techno- vibe’. Het voelt alsof ik een sneak peek krijg van de installaties die pas later op de kunstroute te zien zouden moeten zijn. Ik waan mij langs, om, en door alle lichten en struikel tegelijkertijd een aantal keer over de onverlichte onverharde grond in het donker.

In de kern van het festival staat Volume, een werk dat ademhaling op abstracte wijze simuleert. Het object van Elsemarijn Bruys neemt de vorm aan van een long die in- en uitademt: de zak lucht blaast zichzelf langzaam op, tot het op een gegeven moment wordt tegengehouden door de omringende metalen constructie, waar het zich vervolgens nog doorheen probeert te wurmen. De installatie staat, net als de long in het menselijk lichaam, centraal in het park. De long wordt gepresenteerd als de directe en belangrijke menselijke waarnemer van lucht en meet de luchtkwaliteit ter plaatse.

De abstracte long ervaar ik tevens als het middelpunt van het eerder genoemde en doorlopende narratief Adem van Puck van Dijk. Van Dijk vertelt aan de hand van zeven over het festivalterrein verspreide audio-palen een verhaal waarin verbintenis centraal staat. Wat is de rol van adem, lucht en stilte hierin? Niet alleen biedt het narratief een moment van rust en reflectie tijdens de wandeltocht, ook dient het als verbinding tussen de verschillende installaties.

Nikki Hock, "Issiz". Foto door Stef van Oosterhout

Het werk confronteert de bezoeker met een beeld van de mens die zich dan wel lijkt te interesseren voor de ecologische crisis, maar daarbij veelal enkel gemoeid blijkt met zijn eigen sterfelijkheid

De kunstroute eindigt met het werk Issiz door Nikki Hock waar ik mij voor een laatste keer totaal overgeef aan de stimulatie van licht en geluid. De container voelt aan als een klein dystopisch landschap. De speciaal voor dit festival gekweekte planten/‘overleveraars’, felle lichten, kleurrijke stofwolken en krioelende draden laten mij lichtelijk onaangenaam voelen. Ik laat mij vertellen dat de glazen container vol planten, draden, lasers, UV lampen en vloeistoffen een kritische kijk levert op de egoïstische mens. De container is de verbeelding van een mogelijke toekomst waarbinnen de mens prioriteit geeft aan zichzelf. Het werk confronteert de bezoeker met een beeld van de mens die zich dan wel lijkt te interesseren voor de ecologische crisis, maar daarbij veelal enkel gemoeid blijkt met zijn eigen sterfelijkheid. Maar, zoals de overwoekerde en schijnbaar onverwoestbare planten kenbaar maken aan de bezoeker: de wereld zal ons overleven.

Het afsluitende werk stelt de bezoeker in staat zich als personage in het midden van alle verbeelde en besproken ecologische problematiek te plaatsen. Wanneer ik mijn tocht afsluit, biertje in de hand, zittend op een verlichte bank tussen de foodtrucks en vele bezoekers, merk ik dat ook anderen zichzelf een moment tot zelfreflectie gunnen: Wat is mijn eigen positie in deze ecologische crisis? En wat kan kunst betekenen?

Lucht Ruims antwoord lijkt te zijn dat lucht aan de basis staat van de hedendaagse ecologisch maatschappelijke kritieken. Schemerlicht is in staat om de bezoeker een niet-menselijke blik op lucht te laten werpen. Lucht blijkt dan volumineus, suizend en vooral: overweldigend aanwezig.

De editie “Lucht Ruim” van Schemerlicht Festival, 21.10 t/m 31.10.2022, Het Goffertpark, Nijmegen

Vera van Nuenen

is onderzoeker en criticus van Art, Culture & Fashion

Recente artikelen