metropolis m

Puck Verkade, Unborn, 2021, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Ze is een van de weinige Nederlanders die dit jaar op een grote Biënnale te zien was, in haar geval die van Lyon: Puck Verkade. Haar werk beweegt zich tussen absurdisme en feminisme. Over hoe je als kunstenaar geëngageerd en emanciperend kan zijn en tegelijk met de lastige onderwerpen de draak kan steken.

In de video-installatie Plague van Puck Verkade (1987) volgt de toeschouwer een gefrustreerde, paarshoofdige figuur gekleed als stereotiepe ‘huisvrouw’ met een degelijk kapsel en een geblokt schortje voor. Ze wordt in veel scènes vergezeld door een vlieg. De vrouw lijkt gevangen in een eindeloos huis zonder uitgang, kamers volgens elkaar op. Terwijl de vrouw geen woord over haar lippen krijgt, praat de vlieg vrijwel constant. Het beestje is scherp van geest, redeneert en articuleert helder en snel. Zijn overwegingen gaan over het welzijn van de aarde en de verantwoordelijkheid die wij levende entiteiten daarop hebben. ‘We’re all connected, our minds affect the world we architected’, aldus de vlieg. Op die manier deelt Plague vanuit het perspectief van de vlieg de boodschap: ‘Niet ik, maar de mens is hier de plaag.’ 

Met Plague worden direct een aantal zwaartepunten in de praktijk van Verkade aangestipt. Bijvoorbeeld dat de figuren in de film alles overkomt, ze belanden in situaties waarop ze zelf geen grip lijken te hebben. Het leidt elke keer tot chaos, ook voor de toeschouwer. Daarnaast zijn de protagonisten niet vast te pinnen op een identiteit, het zijn dieren die menselijk worden terwijl het menselijke dierlijk wordt. Verkade koppelt het psychologische aan het maatschappelijke in een beeldtaal die zowel luchtig lijkt maar bij nader inzien schuurt. Terugkerende thema’s in haar oeuvre zijn de constructies die schuilgaan achter onderwerpen als abortus, klimaatverandering, genderongelijkheid of voortplanting. Zulke grote abstracte constructen maakt Verkade behapbaar door er kleine verhalen over te maken, herkenbare personages te introduceren zoals vogels en vliegen, en door altijd te starten vanuit een persoonlijke frustratie. 

Puck Verkade, Plague, 2019, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Niet ik [de vlieg], maar de mens is hier de plaag

Puck Verkade, Biënnale van Lyon, foto Blaise Adilon

Ik ben benieuwd hoe Verkade’s fantasierijke wereld, waarin ze het ernstige schijnbaar moeiteloos combineert met het absurde, tot stand komt. Ik ga via mailwisseling en op Zoom met de kunstenaar in gesprek om haar te vragen wat volgens haar het belang is van de combinatie tussen absurditeit en luchtigheid, en welke emancipatoire waarde er schuilt in het bizarre.

Karakterontwikkeling

Een van mijn eerste vragen is waar Verkade’s interesse in de psyche vandaan komt: waarom vindt ze het belangrijk dat haar karakters een psychologische ontwikkeling doormaken of menselijk psychische kenmerken vertonen zoals angst of eenzaamheid? ‘Ik snap mezelf niet, ik snap anderen niet en ik snap niet hoe de wereld werkt. Zo simpel is het’, antwoordt ze. Verkade kreeg vroeg in haar jeugd te maken met psychologisch onstabiele mensen waardoor ze ook later in haar leven blijft uitpuzzelen waarom mensen functioneren zoals ze doen. Al in haar kindertijd kwam ze erachter hoe onbetrouwbaar de geest kan zijn en hoe eng het kan zijn wanneer je in aanraking komt met die onbetrouwbaarheid. In haar huidige werk is de vertwijfeling uit haar kindertijd nooit ver weg. Alsof ze het grote onbegrip over de wereld zoals ze die als kind leerde kennen, nu omzet in een totale nieuwsgierigheid naar diezelfde wereld. Hoe werkt het leven? En hoe werkt de mens?

Toch lijken angst, frustratie en ongemak voor Verkade nog altijd de parameters te zijn waarbinnen ze werkt. Elk werk begint met een persoonlijke frustratie, die ze vervolgens koppelt aan een maatschappelijk fenomeen. Verkade vat het samen: ‘Het maken van kunst helpt me bij vragen die ik heb over de wereld en wie we als individu zijn in de maatschappij. Als je blijft malen met de grote vragen in je hoofd, kan je daarin verdwalen. Er moet een manier zijn om dat hardop te kunnen doen. Intense werkperiodes in de studio bieden mij de kans om keihard vragen te stellen op alle mogelijke manieren.’ 

Puck Verkade, Unborn, 2021, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Puck Verkade, Unborn, 2021, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Vanuit Verkade’s frustraties en vragen creëert ze vervolgens een personage dat refereert aan stereotypen uit de visuele cultuur. Zoals de duif in Unborn (2021). In deze video-installatie is een duif te zien die haar nest aan het bouwen is terwijl ze zich hardop afvraagt of ze dat doet omdat ze dat zelf wil of omdat dat nu eenmaal van duiven verwacht wordt. Haar angsten en twijfels sleuren haar in de parallelle absurde wereld van haar psyche, waarin ze zichzelf constant de vraag stelt: ‘Are we all destined to procreate?’ De video zoomt in op de gevederde buik van de duif, waarin een ei verstopt zit. Inzoomend op dat ei belandt de kijker weer in een nieuwe ruimte. Net als bij Plague sijpelt de chaos langzaam het werk binnen. Zowel de vogel als de toeschouwer raken meer en meer ondergedompeld in een situatie waarbij de grip op het narratief zoek raakt. Plots rent een ei op roze pootjes achter de vogel aan. De gesproken tekst wordt repetitiever en het lijkt steeds minder uit te maken of de toeschouwer kan volgen wat er wordt gezegd. De duif stelt vragen, de kraai (een nieuw personage) informeert de duif wat ze vanuit conservatieve opvattingen over voortplanting zou moeten doen. 

Als een filosofisch vraagstuk zonder duidelijk begin en eind komt de video nooit tot antwoorden. In Unborn toont Verkade de impact van biologisch determinisme en ze fileert hoe sociale conditionering rondom voortplanting eruit kan zien. Enerzijds zijn er visueel allerlei expliciete referenties naar voortplanting en vruchtbaarheid, anderzijds zijn er ook meer abstracte vormen van reproductie zichtbaar: de patronen in de achtergrond, de repetitie in het narratief en ruimtes die in ruimtes vervloeien. Daardoor gaat dit werk niet alleen over biologische, maar ook over sociale en visuele reproductie en hoe maatschappelijke (ongeschreven) regels rondom voortplanting invloed hebben op onze individuele levens.

Verkade vertelt me dat ze als ze eenmaal een personage heeft bedacht, haar best doet om zich volledig in te leven in het karakter. Dit gebeurt vaak spelenderwijs en fysiek. Verkade tekent, plakt, schildert en papier-machét totdat ze het gevoel heeft dat het karakter bestaat, als een autonome entiteit in een eigen, waarachtige wereld. Verkade: ‘Ik weet van tevoren ook niet wat eruit gaat komen, ik plan heel weinig vooruit en schrijf geen scripts. Het karakter leidt me de goede kant op, ik volg de logica die de fantasiewereld van het karakter nodig heeft voor een psychologische transformatie.’

Puck Verkade, Unborn, videostill. Installatie bij MU, Eindhoven. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag. Foto Max Kneefel.

Dat ei met pootjes is een soort duister wezen, een soort monster. Is het al een levend iets? Heeft het al een eigen wil?

Puck Verkade, Unborn, Installatie MU, 2022, foto door Max Kneefel

Tijdens ons Zoomgesprek afgelopen november pakt ze het papieren ei met roze benen uit Unborn erbij. In december presenteert ze nieuw werk op Art Antwerp en ze voelt dat ze nog iets met dit ei wil. Momenteel werkt ze aan tweedimensionale papieren versies ervan. Verkade: ‘Vaak kom ik er pas na het maken van een videowerk achter waar het nou echt over gaat. Dat ei met pootjes is een soort duister wezen, een soort monster. Is het al een levend iets? Heeft het al een eigen wil? Ik realiseerde me dat dat ei eigenlijk een letterlijke relatie heeft met de grotere thema’s uit Unborn. Opeens werd het rennende ei belangrijk. Het gaat namelijk over fysieke autonomie en waar die grens zit. Als we aan iets een antropomorfe invulling geven, dan is dat altijd een projectie. We willen er iets menselijks aan toevoegen. En zodra er die invulling bij komt, is er empathie. Op dat moment gaan we ons hechten aan iets waar misschien nog wel geen leven in zit. Dus toen ik dat rennende ei weer zag dacht ik, daar zit iets scherps in waar ik mee verder wil.’ 

Puck Verkade, Cursed, 2020, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Het ei met poten toont precies het snijdende pijnpunt in het maatschappelijke gesprek over fertiliteit, abortus en lichamelijke autonomie. Leven eitjes al? En wie heeft daar dan eigenaarschap over? Verkade geeft geen antwoorden, in plaats daarvan serveert ze een schurend narratief opgebouwd uit speelse elementen. Daarbij gelooft ze in de dialectische montage zoals regisseur Eisenstein (1898 – 1948) dat bedoelde: door twee ogenschijnlijk ongerelateerde beelden achter elkaar te plaatsen, maakt het brein toch associaties, of de toeschouwer dat nou wil of niet. Door absurdisme komt Verkade dichter bij de kern van ongemak en door beeldende dialectiek vertrouwt ze erop dat ze niet alles hoeft uit te leggen. Op die manier laat ze de interpretatie van haar werk over aan haar publiek. 

Transformatie

In Verkade‘s vroegere werk, waarmee ze in Nederland bekend werd, werkte ze vooral met documentaire vormen waarin ze zelf ook zichtbaar was. Voor haar afstudeerwerk woonde ze bijvoorbeeld een aantal weken in een christelijke woongemeenschap in Aalten, Gelderland. De gemeenschap geloofde dat als er een grote tsunami zou komen, zij gespaard zouden blijven. Maar ze merkte al gauw dat haar eigen verschijning en het voor de kijker ‘realistische’ gepresenteerde beeld afleidend werkte. Het paste niet bij het mentale landschap dat ze wilde schetsen. In haar recentere werk draagt Verkade daarom bizarre kostuums, zoals het duivenpak in Unborn of het duivelspak in Cursed (2020). Verkade: ‘Het idee van jezelf vermommen raakt aan een vorm van drag. Drag heeft in zichzelf iets subversiefs, je gaat morrelen aan de normen. Ook zit er iets monsterlijks in die transformaties.’ De kostuums geven vorm aan personages die beter lijken te passen in de parallelle wereld die Verkade wil schetsen. Een oneindige slechte trip met figuren die tussen het menselijke en dierlijke bewegen: een wereld die voor haar meer recht doet aan de psychologische werkelijkheid. 

‘Ik ben gaan inzien dat speelsheid en spelen een vorm van denken is die we niet genoeg waarderen. We raken het kwijt als we geen kinderen meer zijn, terwijl er zo’n grote maatschappelijke en psychologische waarde in zit’ 

Puck Verkade, Cursed, 2020, videostill. Courtesy de kunstenaar en Dürst Britt & Mayhew, Den Haag.

Uiteindelijk schuilt daarin de belangrijkste betekenis van Verkade’s werk. De frustraties waar ze tegenaan loopt in haar persoonlijke leven en die ze herkent in maatschappelijke structuren, transformeert ze naar een fantasiewereld waarin alles mogelijk lijkt en waarin de dingen des levens minder binair lijken. Zoals ze het zelf verwoordt: ‘In welke bizarre parallelle wereld moet het karakter belanden om minder binaire antwoorden te vinden op rauwe existentiële vragen?’ In cartooneske of mythologische werelden zijn in de basis weinig regels waaraan men zich dient te houden. Er zijn geen normatieve waarden, alles kan omgedraaid worden. Deze fantasiewerelden zijn geen escapistische toevluchtsoorden, maar vormen van rebellie die openheid scheppen voor de potentie van verbeelding, om voorbij de norm te kunnen fantaseren, voorbij de sociale hokjes die we aangeleerd krijgen. 

Ik vraag Verkade op welke manier haar kunstenaarschap de afgelopen jaren is veranderd. ‘Ik ben gaan inzien dat speelsheid en spelen een vorm van denken is die we niet genoeg waarderen. We raken het kwijt als we geen kinderen meer zijn, terwijl er zo’n grote maatschappelijke en psychologische waarde in zit. Ik probeer het spelen hoog in het vaandel te houden omdat dat mijn manier is om te dealen met het leven.’ Daarmee lijkt ze te zeggen dat logica en realisme niet altijd de meest eerlijke vormen van expressie zijn omdat ze de kracht van verbeelding, zoals kinderen die bezitten, negeren. Verkade trapt met haar werk tegen die hiërarchie aan, tegen de rangorde waarin het emotionele het verliest van het intellect, het lichaam van de geest en de verbeelding van het realisme. Omdat ze gelooft dat er in die afbreking een enorme potentie schuilt. 

Het werk van Puck Verkade is dit weekend te zien tijdens Art Antwerp (15 – 18 december 2022) bij de stand van van haar galerie Dürst Britt & Mayhew. Kijk hier voor meer informatie over de kunstenaar.

Lieneke Hulshof

is freelance kunstjournalist, curator, moderator en docent

Recente artikelen