metropolis m

Elisa Giardina Papa, ‘U Scantu: A Disorderly Tale’, 2022. Video en keramiek. Installatie in ‘The Milk of Dreams’, Biënnale van Venetië. Courtesy de kunstenaar, foto Nicolò Gemin

Deze week schrijft elke dag een van onze auteurs over een werk dat dit jaar grote indruk op hen heeft gemaakt. Laura van den Bergh zag het werk U Scantu: A Disordely Tale van Elisa Giardina Papa in Venetië en raakte onder de indruk van haar verhalen over vervolgde vrouwen tijdens de Spaanse inquisitie.

‘Het was 1603. 1644. 1640. Ze was een dief van moedermelk. Ze was een medichessa, een geneesvrouw, een healer. Ze was de beroemdste vergiftiger van Sicilië. Ze kon een sardientje laten praten.’ Voor haar onderzoek naar de talloze vrouwen die in de zestiende en zeventiende eeuw op Sicilië veroordeeld werden ten tijde van de Spaanse inquisitie verdiepte Elisa Giardina Papa zich in de getuigenissen die tegen hen werden afgelegd. ‘Overdag spreekt ze betoveringen uit en ’s nachts zet ze vallen. Ze omringt zich het liefst met geiten en eenden.’ Giardina Papa wekte de vrouwen weer tot leven in de videoinstallatie ‘U Scantu’: A Disorderly Tale (2021) die onderdeel uitmaakte van The Milk of Dreams op de Biënnale van Venetië. Theophania, Francesca, Bitta La Russa. Opgestaan uit de dood zijn ze stoere vrouwen die rondscheuren op mountainbikes waarop pompende speakers bevestigd zijn. ‘’s Nachts gaat ze naar binnen bij huizen van vrouwen. Ze heeft een dikke, harige staart.’

U Scantu is Siciliaans voor angst, onzekerheid, of, zoals de Sicilianen het zelf omschrijven, het onheilspellende gevoel dat er wormen krioelen in je buik. Er bestonden talloze rituelen om van de wormen af te komen, vaak waren er olijfolie en kaarsen bij nodig. ‘Ze begreep de liefdeszieken. Ze nam de scantu weg.’ Giarina Papa’s installatie bestaat uit een video en een grote, keramieken vlecht die uit een gat in de muur hangt. De video vertelt de verhalen van de vervolgde vrouwen in drie delen. Elk deel wordt aangekondigd door een titel, waarna de vlecht, in de video is die van haar, door een gat in de muur wordt neergelaten. In het eerste deel, getiteld She was a thief of mother’s milk, volgen we de vrouwen terwijl ze rondhangen in de haast surrealistische stad Gibellina Nuova en langs de brutalistische monumenten fietsen. In een broeierig Siciliaans dialect citeert de voice-over uit het archiefmateriaal en leest getuigenissen voor: ‘Het was 1638. Haar naam was Margarita La China, Mathia Pizinga, Isabela Di Mayo. Ze waren de donne di fora, donne di locu, donni di notti’.

Sicilië staat van oudsher in Italië bekend als het mystieke centrum van het land, waar veel sprookjes en folklore hun oorsprong vinden. Aan het eind van de vijftiende eeuw zou het eiland bewoond zijn geweest door de donne di fora, wat zoiets betekent als de vrouwen van buiten – of de vrouwen die buiten zichzelf staan. Ze werden ook wel de donne di locu, lokale vrouwen, of donni di notti, vrouwen van de nacht, genoemd. Volgens de legendes waren deze vrouwen mooi, netjes, toegewijd aan hun familie en gemeenschap, en hadden ze een bijzonder sterk gevoel voor rechtvaardigheid. Drie nachten per week – op dinsdag, donderdag en zaterdag – terwijl iedereen lag te slapen, traden deze vrouwen uit hun fysieke lichaam. In geest kwamen ze samen op het eilandje Ventotene (nog altijd een populaire vakantiebestemming halverwege de schacht van de Italiaanse laars) om bevlogen te debatteren over vloeken en spreuken, huishoudelijke handigheidjes uit te wisselen, of om de doden om raad te vragen. Met het ochtendgloren vlogen ze terug naar hun eigen eiland, hun eigen bed. Vrouwen die verrast werden door het opkomende zonlicht, veranderden voor straf in dikke padden. In Sicilië stapt men nog altijd voorzichtig over padden heen, je weet maar nooit.

In dezelfde tijd, zo rond de hoogtijdagen van de Spaanse inquisitie, was Sicilië in handen van de Spanjaarden. De inquisitie diende ertoe om de eenheid van het Spaanse rijk te versterken, met name door het nastreven van religieuze eenheid. De donne, die op Sicilië doorgaans als vrij onschuldig werden gezien, werden verketterd tot heksen. Hun nachtelijke escapades zouden heksensabbatten zijn, ze zouden hun lichaam geven aan de duivel, zich verplaatsen op vliegende zwarte geiten. Mensen werden aangemoedigd om de vrouwen te verraden. Als alleenstaande vrouwen, lokale genezers of vroedvrouwen er niet in slaagde iemand gezond te maken of in leven te houden, als ze ongevraagde avances afwezen, ruzie of onenigheid hadden, konden ze worden uitgeleverd. Terwijl de brandstapels in Nederland langzaam doofden, werden op Sicilië nog jarenlang vele vrouwen gearresteerd en verbrand.

Elisa Giardina Papa, 'U Scantu: A Disorderly Tale', 2022. Video en keramiek. Installation in 'The Milk of Dreams', Biënnale van Venetië, courtesy de kunstenaar, foto Nicolò Gemin

Elisa Giardina Papa, 'U Scantu: A Disorderly Tale', 2022. Filmstill. Courtesy de kunstenaar, © Elisa Giardina Papa.

In het eerste deel van Giardina Papa’s video ontmoeten we de vrouwen leunend op hun fietsen in de schaduw van een enorme, blinde, witte bol die middenin een soort amfitheater lijkt te liggen. Het is de Chiesa Madre van Ludovico Quaroni, een vervallen kerkgebouw dat nooit in gebruik is genomen. De vrouwen stappen op hun fiets en scheuren door de vervreemdende architectuur van de stad Gibellina Nuova. Deze stad kent een geschiedenis die te bijzonder is om niet te vertellen. In 1968, na een zware aardverschuiving waarbij in de stad Gibellina en omliggende dorpen honderden mensen het leven lieten en een geschatte 100.000 mensen dakloos achterbleven, werd na veel getouwtrek tussen de overheid, de maffia en de voormalige bewoners, op een vlak stuk land zo’n tien kilometer verderop een geheel nieuwe stad gebouwd: Gibellina Nuova. Het was begin jaren tachtig toen er zo’n 76 postmoderne, hedendaagse en brutalistische gebouwen werden neergezet. De ruïnes van de oude stad werden door Alberto Burri verwerkt tot monumentale land-art, de nieuwe stad zou een utopische kunststad worden. Overal werden monumenten, hedendaagse kunstwerken en bijzondere gebouwen neergezet. Hoewel er ook veel lokale kunstenaars en architecten bijdroegen aan het vormgeven van de nieuwe stad, voelden veel bewoners zich er niet thuis. Ze raakten de weg kwijt en dwaalden over de onheilspellende boulevards. Steeds meer mensen vertrokken, vandaag telt het bewonersaantal nog maar 3.712.

‘Ze rijgt een snoer van licht met de sterren. Ze knoopt citroenen vast met touw van kop tot teen en van links naar rechts.’ Het tweede deel van de film, getiteld One Hundred Sweet Orange Seeds, opent met een typisch Siciliaanse citroen – zo’n grote bobbelige – die met bondagetouwen stevig wordt vastgebonden aan een opgehouden hand. Daaropvolgend zien we een stel handen dat verwoed een stapel cactusschijven bevrijd uit de bondage-achtige knopen. Vervolgens een in trainingsbroek gestoken been dat steeds steviger met het touw wordt ingesnoerd. Terwijl de beelden elkaar afwisselen, wordt de voice-over vervangen door een snelle, ritmische soundtrack.

Elisa Giardina Papa, 'U Scantu: A Disorderly Tale', 2022. Videostill, courtesy de kunstenaar, © Elisa Giardina Papa

Het derde deel van de video heet Flock en opent met twee dikke vlechten, ditmaal krullen ze zich omhoog, worden opgehesen en verdwijnen door gaten in de muur. In beeld komt een uitbundig beschilderd palazzo. In het midden van een barokke zaal staat een tafel met een donkerblauw en goud damasten tafelkleed. Op de tafel staat een geit. Ze kijkt om zich heen, schudt zich uit. Haar staart wipt op en neer. Ze wandelt door het palazzo, door eindeloze vertrekken, gangen, spiegelzalen. Met haar gekke, vierkante pupillen kijkt ze eerder dommig dan duivels in de camera – deze geit vliegt niet, lijkt Giardina Papa te willen benadrukken. De geit dartelt wat onwennig heen en weer voordat ze de uitgang vindt en op haar gemakje naar buiten wandelt.

Ontregelend in ‘U Scantu’: A Disorderly Tale zijn niet alleen de protagonisten, die door en over de tijd heen ontsnappen aan de regels die een regime op ze probeerde toe te passen, maar ook de video zelf, die probeert levens, opvattingen en gebeurtenissen met elkaar te vervlechten. Het is een werk dat verhaalt over de demonisering van vrouwen, de onderdrukking van minderheden en buitenbeentjes, de uitsluiting van hen die af zouden wijken van de norm. Ik raakte zelf vooral geintrigeerd door hoe Giardina Papa een eeuwenoud verhaal tot leven wekt en de actualiteit van het verleden benadrukt in een land als Italië, dat zich op de grens van Europa toenemend probeert af te sluiten van dat wat als ‘anders’ wordt gezien. Dit is uiteraard een verhaal dat in de kunst vaker verteld wordt, maar zelden op de manier waarop Giardana Papa dat doet: verbeeldingsrijk en zinneprikkelend. Bovenal is ‘U Scantu’: A Disorderly Tale een verhaal dat, zoals Giardina Papa het zelf verwoord in haar video, ‘het verdient verteld te worden’.

Laura van den Bergh

is eindredacteur van Metropolis M

Recente artikelen