metropolis m

Het gevaar dat in onze vertrouwdheid met ons eigen perspectief schuilt is dat we dit perspectief onterecht gaan verwarren met de gehele waarheid. Dit kan verreikende gevolgen hebben, dus is het zaak onze behendigheid in ‘aspect-veranderen’ goed te oefenen. Melzers atlas helpt de lezer hier een handje bij. Die lezersdoelgroep weet Melzer breed te houden door academisch jargon te vermijden en een geleidelijke opbouw in complexiteit aan te brengen. Net als haar vorige boek is de Atlas of Aspect Change opgezet als een hypertekst, waarbij paginanummers in de marges verwijzen naar gerelateerde passages eldes in het boek en de hoofdstukken in willekeurige volgorde gelezen kunnen worden. Door deze open opzet kan iedere lezer diens eigen pad door het boek bewandelen. Zo vinden leken hier een speelse en toegankelijke introductie tot Wittgensteins denken en professionals een nuttige toolkit voor interdisciplinair onderzoek.

Van een choreograaf tot een geograaf en van een botanicus tot een historicus, ieder biedt diens eigen perspectief op het fenomeen ‘aspect-verandering’

‘Writing a book on aspect seeing all alone would be a paradox, if not even nonsense,’ erkent Melzer. Vandaar dat zij naast enkele introducerende hoofdstukken van eigen hand tweeëntwintig andere denkers en makers aan het woord laat. Van een choreograaf tot een geograaf en van een botanicus tot een historicus, ieder biedt diens eigen perspectief op het fenomeen ‘aspect-verandering’. Waar natuurwetenschappers zich soms nog volhardend verschuilen achter geveinst objectivisme en universalisme, is men in de kunstwereld natuurlijk wel bekend met perspectivisme en ambiguïteit. Dit wil echter niet zeggen dat zij niets uit Melzers atlas kunnen halen. Integendeel: juist omdat men in de kunsten zo vertrouwd is met ‘aspect-verandering’, is men mogelijk blind geworden voor diens precieze werking ‘– because it is always before one’s eyes’. [2]

In een gezamenlijk geschreven hoofdstuk schrijven stellen professor in de geografie Benjamin Henning en Melzer: ‘The term “atlas” involves the idea of encompassing (metaphor intended) the world in a compendium that provides an overview’.[3] Zo’n overzicht wordt verkregen door hetgeen wat in kaart gebracht wordt van enige afstand te aanschouwen. Dit schijnbaar objectieve vogelperspectief blijft natuurlijk denkbeeldig; in feite wordt elk wereldbeeld bepaald door onze intenties, die op hun beurt weer bepaald worden door onze positie in de wereld en door de paden die wij bewandelen. ‘[N]o representation is ever entirely innocent,’ beamen Henning en Melzer.[4] Elke vertaalslag van wereld naar kaart zal resulteren in tal van vervormingen en abstracties. Hetzelfde geldt voor de bijdragen in Atlas of Aspect Change; die geven een vertekend beeld, maar dat is nu net wat ze zo waardevol maakt. Een 1:1 landkaart is immers nutteloos.

Als cartograaf zet Henning zet deze “beperkingen” naar eigen hand door cartogrammen te ontwikkelen die zich focussen op specifieke kwantitatieve aspecten van hetgeen hij in kaart brengt. Dit resulteert in trippy ogende kaarten die zich amper nog aan de fysieke ruimte conformeren, zoals een moderne versie van de mappa mundi waarin het landschap zo vervormt is dat elk grid een gelijk aantal inwoners telt. Grootmachten als Amerika en Rusland lijken hierdoor te worden opgeslokt door de aarde terwijl een land als India zich juist op de voorgrond dringt. Ook creëerde hij een kaart die iets vergelijkbaars doet met chlorofyl niveaus (het natuurlijke kleurpigment van planten) en zo de wereldwijde productie van planten weergeeft. Omdat deze productie door het jaar heen afwisselt tussen het noordelijk en zuidelijk halfrond geeft dit een pulserend effect, vergelijkbaar met de afwisselend samentrekkende kamers van het hart, als deze visualisaties versneld worden afgespeeld. Het doet de toeschouwer op treffende wijze de vergankelijkheid van de natuur onder ogen komen.

De hoofdstukken tonen een gelaagd en genuanceerd beeld van ‘aspect-verandering’ dat simpele perceptuele stereotyperingen zoals de eend-konijn-illusie ver overstijgt

De hoofdstukken tonen een gelaagd en genuanceerd beeld van ‘aspect-verandering’ dat simpele perceptuele stereotyperingen zoals de eend-konijn-illusie ver overstijgt. Tussen de regels is een ethiek van de ‘aspect-verandering’ te ontwaren die iedereen, ongeacht disciplinaire oogpunt, rekenschap doet geven van diens onontkomenlijke partiële perspectief. De enige kanttekening die bij de selectie auteurs te plaatsen is is dat deze, ondanks de disciplinaire meerstemmigheid, vanuit globaal perspectief een overwegend Westers of zelfs Eurocentrisch stemgeluid laat horen. Het toont hoe moeilijk het is om daadwerkelijk buiten je eigen bubbel te treden en de belofte van perspectivisme écht goed in te lossen. Het maakt me nieuwsgierig naar het stemgeluid van hen die nu mogelijk overstemd worden.

Volgens Wittgenstein zijn er twee manieren waarop wij in onze zoektocht naar betekenis tot begrip komen: iets kan ons getoond worden, of iets kan aan ons uitgelegd worden. Dit cruciale onderscheid tussen tonen en beschrijven informeert Melzers methodologie. In de atlas raken woorden en afbeeldingen verwikkeld in een complexe dans, waarbij afbeeldingen op het ene moment nog voorzien zijn van expliciete beschrijvingen en het op het volgende moment volledig aan de lezer wordt gelaten om de afbeeldingen, en hun relatie tot de tekst, te duiden. Soms wordt dezelfde afbeelding zelfs meermaals gebruikt om te laten zien hoe context van invloed is op hoe iets geïnterpreteerd wordt. Zo duikt de appel van de kaft meermaals op vergezeld van onderschriften als ‘René Magritte’, ‘New York’, ‘Health’, ‘Seduction’ of ‘Pink Lady’. Elk woord activeert een andere schil van betekenis en doet de lezer afvragen hoe vaak een appel daadwerkelijk enkel wordt aangezien voor het stuk fruit dat wij in ons mond stoppen. Maar ook dit is louter een aspect van de appel! Waar een overdadige uitleg van ‘aspect-veranderen’ het fenomeen waarschijnlijk had doodgeslagen, als een grap die zijn angel verliest wanneer de clou wordt toegelicht, weet Melzer met haar balans tussen tekst en beeld de boel levendig te houden.

Filosoof Erik Rietveld typeerde in zijn inaugurele rede bij Universiteit Twente de rol van kunst als een ‘philosophy of “show, don’t tell.”’[5] Waar filosofen de wereld beschrijven middels de taal, tonen kunstenaar ons haar middels non-tekstuele codes, aldus Rietveld. Met haar Atlas of Aspect Change laat Melzer zien hoe artistiek onderzoek in de literatuur in staat is tot een philosophy of ‘show and tell’ waarmee ze kundig dit soort harde tweedelingen doet vervagen.

 Waar een overdadige uitleg van ‘aspect-veranderen’ het fenomeen waarschijnlijk had doodgeslagen, weet Melzer met haar balans tussen tekst en beeld de boel levendig te houden

Naast de bovengenoemde types hoofdstukken zijn er nog de elicitations, wellicht de meest interessante bijdragen in het boek. Voor deze elicitations sprak Melzer door de lens van ‘aspect-verandering’ enkele onderzoekers over hun werk. De term ontleent ze aan een methode uit de sociologie waarin mensen gezamenlijk een gesprek aangaan vis-à-vis een (visuele) stimulus. De nadruk ligt in deze gesprekken vooral op de nieuwe woorden, denkvormen en metaforen die in de interactie worden opgeroepen. De elicitation van Melzer en cognitief neurowetenschapper Silvia Maier sprak me, vanwege de overlap met mijn eigen onderzoeksinteresses, het meest aan. Erin wordt een beschrijving van hoe neurale paden in het brein worden aangelegd geassocieerd met het begrip ‘desire paths’ van linguist Rudi Keller. Keller stelt dat veranderingen in de taal niet vooraf bepaald zijn maar het gevolg zijn van een individuele wens om tijd en energie te sparen. Wanneer meerdere individuen een vergelijkbare shortcut nemen heeft dit een onvoorzien collectief effect. Het begrip ‘desire paths’ biedt een frisse nieuwe kijk op hoe verbindingen in het brein buiten de gebaande paden treden en toont hoe de elicitations nieuwe betekenissen kunnen doen ontluiken.

In het boek zijn deze gesprekken gladgestreken tot een lopende tekst. Ergens is dit jammer, want hoewel dit de tekst leesbaarder maakt ging voor mij hierdoor de opwinding verloren van momenten waarop het opeens ‘klikt’ tussen de sprekers. Was het niet passender geweest als een gedeelte van de elicitations als (geredigeerd) transcript in het boek was opgenomen, en dan juist de meer zoekende gesprekken onder hen? Wederzijds begrip is nu eenmaal vaak een stroef en ongemakkelijk proces en dit mag best getoond worden. Show and tell, dus.

Het is interessant hoe de elicitations het intersubjectieve karakter van aspect-verandering laten zien. Voor échte intersubjectiviteit leent het boek zich echter niet. Daarvoor kun je beter Codenames of Dixit erbij pakken, twee spellen die aspect-verandering verheffen tot uitdagend spelelement. Het lijkt me een leuke afwisseling voor bij het lezen.