Hoe het was, hoe het is en hoe alles kan veranderen - Koen van Santvoort over het kunstenaarschap met beperkingen

Hoe kun je je praktijk als beeldend kunstenaar draaiende houden en hoe organiseer je een expositie, als praten en bewegen moeilijk gaat? Kunstenaar en curator Koen van Santvoort (1993) heeft in 2021 een ongeluk gehad waarbij hij ernstige hersenschade opliep. Het revalidatieproces is in volle gang, maar voor Van Santvoort, zijn familie en zijn vrienden hoeft dat geen onderbreking te betekenen van zijn kunstenaarschap. Naar aanleiding van de door hem en Reinier Vrancken georgeaniseerde tentoonstelling Transpainting bij de Nachtzuster in Tilburg, gaat Pernilla Ellens in gesprek met Koen en Reinier.

Transpainting is de eerste keer dat Van Santvoort zijn werk weer exposeert sinds zijn ongeluk. Met hulp van zijn broer, Bart van Santvoort, oud-studiegenoot Reinier Vrancken en vele vrienden stelde hij een dynamische groepstentoonstelling samen.

In zijn werk onderzoekt Van Santvoort hoe eigentijdse technologie de ervaring van de schilderkunst als traditioneel medium beïnvloedt. Hij kijkt naar het beeldscherm als ware het een schildersdoek: pixels verworden tot verftoetsen, glitches en filters tot schilderkunstige effecten. Van Santvoort tracht de eigenheid van de digitale esthetiek terug te brengen naar onze tastbare leefomgeving. Beelden, texturen en effecten uit de virtuele wereld zet hij ‘analoog’ in, om zo de fysieke ervaring van het schilderij te beïnvloeden. In zijn praktijk neemt Van Santvoort een vrij letterlijke benadering van het begrip ‘mixed media’. Zo startte hij zijn werk altijd al vanuit een traditioneel onderzoek naar de gelaagdheid van verf, maar maakt hij ook steeds vaker gebruik van projecties, waarmee hij een immateriële laag over het beschilderde oppervlak legt. Pigment en licht smelten zo samen op het doek, waardoor het spel met platheid een nieuwe eigentijdse dimensie krijgt. Van Santvoort lijkt ernaar te streven om het fysieke schilderij zijn aura terug te geven dat het dankzij de technologische vooruitgang verloren zou zijn.

Op de opening van Transpainting valt Van Santvoorts werk me direct op. De projecties die op zijn schilderijen vallen zorgen voor een constante dynamiek in het beeld, waardoor hetzelfde werk telkens nieuwe lagen onthult en een andere ervaring teweegbrengt. Het werk zet me aan het denken, over hoe het was, hoe het is, en hoe alles zomaar kan veranderen. Ik ben benieuwd naar hoe Transpainting is ontstaan en hoe Van Santvoort zijn werk voortzet sinds zijn ongeluk. Hoe kun je je praktijk als beeldend kunstenaar draaiende houden en hoe organiseer je een expositie, als praten en bewegen moeilijk gaat?

Koen van Santen kijkt naar het beeldscherm als ware het een schildersdoek: pixels verworden tot verftoetsen, glitches en filters tot schilderkunstige effecten

Tijdens de opening van de tentoonstelling 'Transpainting', gecureerd door Koen van Santvoort. Foto: Simone Michielsen

Tijdens het werken in de bouw is Van Santvoort van grote hoogte gevallen, waarna hij enkele maanden in coma heeft gelegen en hersenletsel opliep. Toen hij uit zijn coma kwam, kon hij niet eens slikken. Nu kan hij weer redelijk praten, eten en grove bewegingen maken met zijn armen. Omdat een fysiek gesprek met Van Santvoort niet mogelijk was, is dit artikel tot stand gekomen middels een gedeeld online document dat werd ingevuld door de handen van broer Bart van Santvoort. Bart gaat elke week bij Koen op bezoek als mantelzorger en kan hem makkelijker verstaan omdat ze elkaar zo regelmatig zien. Samen bespraken ze de interviewvragen. Bart wierp zichzelf op als extra paar handen om Koens antwoorden op mijn vragen mee op te schrijven en als discussiepartner voor Koen zelf. Soms voorzag Bart de gegeven antwoorden van aanvullende context of uitleg. Op deze manier kon het interview met Koen van Santvoort toch plaatsvinden.

Koen gaf aan dat hij langer het idee had voor de tentoonstelling Transpainting maar dat het ongeluk roet in het eten gooide. Na het ongeluk wilde broer Bart graag iets op poten zetten voor Koen, zodat hij niet alleen maar bezig zou zijn met revalideren maar ook met zijn kunst, en zodat hij weer contact kon maken met collega’s. Van Santvoorts idee om een tentoonstelling te maken werd ook aangemoedigd door zijn vrienden en familie, maar niemand van hen had ervaring met het maken van tentoonstellingen. Toen viel de naam van Reinier Vrancken, een oud studiegenoot van Van Santvoort, die al gauw de rol op zich nam van medeorganisator en co-curator.

—Pernilla Ellens Hoe is de selectie van de werken vergaan?

—Reinier Vrancken ‘Eerst zijn we naar Koens atelier in Tilburg gegaan zodat hij, na een lange afwezigheid, zijn werken weer kon bekijken. Omdat het atelier zich op de eerste verdieping bevindt en er geen lift aanwezig is in het atelierpand hebben we alle werken naar de begane grond gebracht. Daar heeft Koen de werken gekozen die hij wilde exposeren.’

—Koen Van Santvoort ‘De werken die in Transpainting te zien zijn, waren voor 95% klaar. Mijn vader en Bart hebben deze uiteindelijk voltooid. Met de hulp van een goede vriend, Sidney, en een student van Fontys Hogeschool voor de Kunsten, Ibe, is de projectie afgemaakt die over mijn geschilderde werken heen wordt geprojecteerd, zoals ik ongeveer voor ogen had.’

Van de andere deelnemende kunstenaars moesten ook werken geselecteerd worden. Omdat Van Santvoort een verminderde controle over zijn lichaam heeft, hebben zijn broer en Vrancken gekeken naar verschillende manieren waarop hij toch als curator op kon treden. Uiteindelijk vroegen ze de geselecteerde kunstenaars om meerdere werken in te zenden, en projecteerden ze foto’s van deze werken op de muur, zodat Van Santvoort ze kon bekijken en een selectie kon maken. Op dat moment kon Van Santvoort al goed aangeven wat hij wel of niet voor zich zag in de samenstelling. In die selectieprocedure gaf Van Santvoort met groen aan welke werken hij wilde opnemen, met rood welke niet, en grijs voor de twijfelgevallen. Op die manier is de definitieve selectie ontstaan.

—Pernilla Ellens Ben je tevreden over het resultaat?

—Koen Van Santvoort ‘Ja, zo zou ik het ook hebben gedaan voor het ongeluk. De rol van curator beviel me goed, al was het wel erg vermoeiend. Alle spotlights op mij gericht, dat ben ik niet meer gewend. Transpainting was een inspirerende ervaring, ik ga gewoon weer door met schilderen zodra dat eindelijk weer kan.’

Van Santen: 'Transpainting was een inspirerende ervaring, ik ga gewoon weer door met schilderen zodra dat eindelijk weer kan'

Werk van Koen Van Santvoort, zoals te zien tijdens de tentoonstelling 'Transpainting', gecureerd door Van Santvoort. Foto: Simone Michielsen

Tentoonstelling 'Transpainting', gecureerd door Koen van Santvoort, met links werk van Marjolijn de Wit. Foto: Simone Michielsen

Tentoonstelling 'Transpainting', gecureerd door Koen van Santvoort, met links werk van Jhonie van Boeijen. Foto: Simone Michielsen

—Pernilla Ellens Worden de bijzondere samenwerkingen die ten grondslag liggen aan Transpainting dan ook voortgezet?

—Reinier Vrancken ‘Deze tentoonstelling heeft plaatsgevonden binnen de mogelijkheden waarop we konden communiceren. Daarin moesten we creatief zijn. De omstandigheden bepaalden dus voor een groot deel de context, maar de stijgende lijn in Koens revalidatie zet gelukkig door, zij het langzaam. Bij de volgende samenwerking zullen we weer opnieuw de mogelijkheden moeten verkennen. Voor deze tentoonstelling heeft Koen bijvoorbeeld alleen bestaand werk getoond. Een volgende stap zou zijn, afhankelijk van hoe het revalidatietraject zich ontwikkelt, om te kijken of het voor Koen mogelijk is om nieuw werk te maken waar hij zich prettig bij voelt. Het betekent veel voor me om hem te kunnen helpen. We zijn veel met elkaar opgetrokken op de academie en hebben, ondanks de verschillen in onze praktijken, altijd fijne uitwisselingen gehad. De energie die Koen met deze tentoonstelling heeft weten te generen is erg betekenisvol.’

—Pernilla Ellens Je zou kunnen stellen dat dergelijke projecten emanciperend werken voor kunstenaars en curatoren met een beperking. Zouden jullie Transpainting definiëren als outsider art?

—Koen Van Santvoort ‘Voor mij was het emanciperende aspect niet de insteek van de tentoonstelling, maar ik heb er wel heel veel van geleerd. Terugkijkend zou ik tegen iedereen met een beperking willen zeggen, doe het gewoon en durf om hulp te vragen! Mijn vrienden hebben me enorm geholpen. Ik heb maar geluk met zulke mooie vrienden.’

—Reinier Vrancken ‘Het is verleidelijk om de tentoonstelling te kaderen als outsider art. Maar dat zou scheef voelen. De kunstwereld is gelukkig een erg inclusieve bedoening, maar heeft een blinde vlek voor lichamelijke en/of geestelijke beperkingen. We weten nog niet helemaal hoe we daar naar moeten kijken. Het compartimentaliseren onder noemers zoals outsider art, doen we dat niet vooral uit ongemak? De verhoudingen tussen wat nou wel en wat nou niet is liggen naar mijn idee vaak nog scheef. Wanneer we goed gaan kijken dan kan dat ons veel interessante kunstenaars opleveren.’