metropolis m

Op 1 maart is Peter Weibel op 78-jarige leeftijd overleden, vier dagen voor zijn verjaardag. Weibel was kunstenaar, curator en theoreticus en was betrokken bij vele initiatieven en instituten in Oostenrijk en Duitsland. Sinds 1999 leidde hij het Zentrum für Kunst und Medien (ZKM) in Karlsruhe, Duitsland. Onder Weibel groeide het ZKM uit tot een toonaangevende museale instelling met een belangrijk tentoonstellingsprogramma, maar ook tot onderzoeksinstelling, laboratorium, uitgeverij. Walter van der Cruijsen die kort maar intensief met Weibel samengewerkte, schrijft over een onvermoeibare man.

Peter Weibel werd in 1944 geboren in Odessa en groeide op in Oberösterreich. Hij studeerde eerst medicijnen voordat hij overstapte op wiskunde, maar ook die opleiding zou hij nooit afmaken. In de jaren zestig begon Weibel kunst te maken en raakte hij bevriend met de Wiener Aktionisten, de rebelse groep kunstenaars waar o.a. Hermann Nitsch en Günter Brus van uitmaakten. Hij was het die de groep hun naam gaf. In 1968 kroop hij, door kunstenaar en filmmaker Valie Export aangelijnd aan een hondenriem, door een drukke winkelstraat in Wenen. Opnamen van deze gebeurtenis – door Weibel Teleaktionen genoemd – haalden het tot de Oostenrijkse publieke omroep.

Weibel zag in zijn kunst een opstand tegen de onderdrukkende maatschappij

In datzelfde jaar naam Weibel deel aan de actie Kunst und Revolution op de universiteit van Wenen, waar hij met een brandende handschoen aan een tirade hield tegen de toenmalige regering. Het was een van de hoogtepunten van de studentenprotesten in Wenen. Weibel zag in zijn kunst een opstand tegen de onderdrukkende maatschappij. Naast performance, beslaat zijn werk ook sculptuur, installaties, film, video, computerkunst, muziek en filosofie. Hij experimenteerde vooral met film, of beter gezegd met ‘time-based arts’, waarin hij vaak enkel tekst als beeld gebruikte.

Gaandeweg werd Weibel steeds meer een theoreticus, maar hij is nooit gestopt met eigen werk maken. Na aanvankelijke posities aan kunstopleidingen ruilde hij in de jaren negentig zijn praktijk in voor een baan als curator. Van 1993 tot 1999 was Weibel curator van het Oostenrijkse paviljoen op de Biënnale van Venetië en in 2008 van de Biënnale van Sevilla. Hij gaf vele lezingen, nam deel aan paneldiscussies en produceerde als schrijver en uitgever talloze essays en dikke boeken over kunst en mediatheorie.

‘Het ZKM is geen museum, maar moet een laboratorium zijn’

Toen Weibel begin 1999 als nieuwe directeur van het ZKM werd benoemd, presenteerde hij zijn ideeën en plannen in een miniconferentie aan de rand van het filmfestival in Berlijn. Weibel vertelde de 200 aanwezigen: ‘Het ZKM is geen museum, maar moet een laboratorium zijn. Dat ga ik met Walter van der Cruijsen ontwikkelen.’ Voor mij was het een volkomen verrassing. Een week later nodigde Weibel me uit voor gesprek over de toekomst. ‘De enige reden dat wij hier zitten is om te voorkomen dat de fascisten ooit nog aan de macht komen’, zei hij. Er ontstond ruimte om ideeën te ontwikkelen en plannen te maken, en we spraken regelmatig over de toekomst, kunst en wetenschap, technologie, kritiek.

Samen maakten we de eerste grote expositie in het ZKM onder zijn leiding, net_condition, die in oktober 1999 werd geopend. In de tentoonstelling werd een lijn werd getrokken van gedistribueerde media naar documentairefilm naar net.art; kunst die internet niet alleen als platform of virtuele publieke ruimte, maar het ook als materiaal neemt. Code, pixels, hardware, software en de impact van technologie en media in het bijzonder, op alles wat er in de wereld gebeurt en dan met name wat wij kunstenaars daarmee kunnen. De expositie was een groot succes en werd twee keer verlengd.

Als geen ander wist Weibel kunst en media te verbinden met wetenschap en technologie en dat samen te brengen

Als geen ander wist Weibel kunst en media te verbinden met wetenschap en technologie en dat samen te brengen in een doorlopend programma voor zowel vakgenoten en studenten als een breed publiek. Onder Weibel groeide het ZKM uit tot een toonaangevende instelling voor kunst en media, wetenschap en technologie. Weibel probeerde altijd kunstenaars en denkers bij elkaar te brengen. Theoretici als Slavoj Žižek en wetenschappers als Benoit Mandelbrot, maar ook oud Rijksmuseumdirecteur Henk van Os gaven er regelmatig lezingen. Zelf maakte hij samen met de recentelijk overleden filosoof Bruno Latour drie interdisciplinaire tentoonstellingen bij het ZKM: Iconoclash (2002), Making Things Public (2005) en CriticalZones (2020).

Daarnaast had Weibel bijzondere aandacht voor kunstenaars uit Oost-Europa en schuwde hij lastige of politiek beladen onderwerpen, zoals dekolonisatie, gender en andere maatschappelijke onderwerpen, niet. Hij was wars van conventies, stelde interdisciplinariteit voorop en benadrukte altijd de democratisering en verspreiding van kennis. Zoals de onvermoeibare Weibel het zelf verwoordde: Kunst kennt kein Wochenende.

Klik hier voor de website van Peter Weibel en hier voor de website van het ZKM.

Walter van der Cruijsen

is kunstenaar, curator, vormgever en criticus. In 1999 en 2000 werkte hij samen met Peter Weibel bij het ZMK

Recente artikelen