metropolis m

Hermitage Amsterdam

In Duitsland wordt er momenteel gediscussieerd over een culturele boycot van Rusland vanwege de inval in Oekraïne, maar in Nederland is het nog stil. Terwijl er ook hier prominente Russische culturele belangen zijn, zoals de Hermitage Amsterdam. Kan die nog wel op oude voet doorgaan, alsof er niks aan de hand is? 

Op de vierde dag van de aanval van Rusland op Oekraïne, besluit ik naar de plek in Nederland te gaan waar je het meeste kans hebt om Ruslands imperialistische ambities beter te doorgronden: Hermitage Amsterdam. Het is geen Russisch grondgebied, zoals de Russische Ambassade in Den Haag, maar als je er rondloopt zou je het bijna gaan denken. Er worden tentoonstellingen gemaakt met werken uit het bezit van Ruslands grootste en beroemdste museum: de Hermitage. Dit Staatsmuseum uit Sint Petersburg heeft een fenomenaal grote kunstcollectie, waarvan de basis is gelegd door Peter de Grote. Het ademt uit al zijn poriën de imperiale geschiedenis van Groot-Rusland.

De collectie werd in de achttiende eeuw opgericht en uitgebouwd door tsarina Catherina de Grote en ondergebracht in haar zomerpaleis; het werd een museum onder tsaar Nicolaas I, midden negentiende eeuw. In de dependance van het museum in Nederland wordt de imperiale geschiedenis van het rijke bezit al zo’n vijftien jaar uitgedragen in tentoonstellingen die onder aanroeping van de dynastie van de Romanovs de glans en schittering van hun hofcultuur bezingen. Als je de tentoonstellingslijst ziet ga je onwillekeurig denken dat Rusland nog altijd door bloeddorstige tsaren wordt bestuurd – we weten inmiddels dat dat ook echt het geval is.

Hermitage Amsterdam staat erop voor een zelfstandige Nederlandse organisatie te zijn, met een eigen financiering, maar dat neemt niet weg dat de Hermitagevleugel (er is in het enorme pand ook een vleugel verhuurd aan het Amsterdam Museum en het Outsider Art Museum) wordt aangestuurd door een volledig Russische tentoonstellingscommissie met aan het hoofd daarvan de directeur van het Russische Staatsmuseum. Het is geen plaats van culturele uitwisseling of provocatie, maar in hoofdzaak eenrichtingsverkeer. Pussy Riot zal er niet uitgenodigd worden voor een gastcuratorschap, een openlijk LHBTIQ+er zal evenmin snel in de gelegenheid worden gesteld de collectie queer te duiden. In Amsterdam wordt het Russische staatsbezit getoond zoals het Russische Staatsmuseum dat graag ziet, keurig binnen de lijnen van de daar heersende kunsthistorische en culturele conventies.

Als ik bij de Hermitage Amsterdam arriveer zijn er geen tekenen van solidariteit met Oekraïne. Ik zie geen geel-blauwe vlag, geen opmerking op een tekstpaneel waarin het museum zich solidair verklaart met de slachtoffers van het door Poetin begonnen geweld. Ook op de website is het business as usual en wordt met geen woord gerept over de oorlog.*

Momenteel is er een tentoonstelling onder de titel de Russische Avant-Garde: Revolutie in de kunst te zien. Een tentoonstelling van de Nederlandse gastcurator Sjeng Scheijen, die gaat over de manier waarop de kunst het revolutionaire denken in het Rusland van ruim honderd jaar geleden een stem gaf en internationaal promootte. Het verhaal van Kandinsky en Malevitsj wordt getoond in de vorm van een – het is een beetje eigenaardig – collectie porselein en een handvol andere werken.

[blockquote]Pussy Riot zal er niet uitgenodigd worden voor een gastcuratorschap, een openlijk LHBTIQ+er evenmin

Entree expositie met de porseleinen figuren van alle volkeren in Groot-Rusland

Porseleinen figuren van alle volkeren in Groot-Rusland

De tentoonstelling opent met een lange vitrine waarin de oorspronkelijke bewoners uit ‘Groot-Rusland’, zoals het land wordt genoemd, op een rij staan opgesteld in hun traditionele klederdracht. Onder veel volkeren wier naam me niet zoveel zegt, ook verrassenderwijs de Finnen en de ‘Lappen’(schrijft het museum per abuis, maar het gaat hier om de Samen), die kennelijk eveneens tot ingezetenen van Groot-Rusland van honderd jaar geleden worden gezien. Dit lijkt me gezien de huidige politieke koers van Poetin voor die volken geen geheel geruststellende gedachte.

De tentoonstelling vertelt het verhaal van de Russische avant-garde zoals kunstliefhebbers dat maar al te goed kennen, en laat zien hoe de Russische kunstenaars zich al dan niet vrijwillig voor het propagandakarretje lieten spannen van opeenvolgende regimes: eerst de tsaren, dan Lenin, later Stalin, waarbij de laatste een voorkeur had voor socialistisch-realistische heldenverering van boer en arbeider en vooral zichzelf.

Porseliein servies naar een ontwerp van Malevitsj

Duidelijk wordt dat als het propaganda betreft kunst en sport de speerpunten van het beleid zijn. Zij brengen de boodschap die de machthebbers het meest bevalt bij het volk, dat zich, armoe of niet, zogenaamd willig stroop rond de mond laat smeren om vol overtuiging verder ten strijde te trekken, het nieuwe Rusland tegemoet.

Hoe langer ik rondloop door de tentoonstelling, hoe ongemakkelijker het wordt. Welke revolutionaire geest wordt hier nu precies de hemel ingeprezen, wat is de politieke lijn hierachter? Is de Groot Russische gedachte die hier door verschillende generaties aan kunstenaars zo ambitieus wordt verspreid wel echt verleden tijd, zoals wij Nederlanders misschien dachten, of wordt het tegendeel betoogd: dat de imperiale grootheid van Rusland onverminderd voortduurt, in ieder geval in culturele zin? En hoe moeten we de aandacht voor de kennelijk zeer Russische liefde voor machtsomwentelingen zien in het licht van vandaag?

Hoe langer ik rondloop door de tentoonstelling, hoe ongemakkelijker het wordt. Welke revolutionaire geest wordt hier nu precies de hemel ingeprezen, wat is de politieke lijn hierachter?

Ik verlaat de Hermitage met het gevoel dat dit museum, wil het nog bestaansrecht houden, zich toch echt helderder over zijn missie moet gaan uitspreken. Wat voor cultuur wil het hier promoten en waarom? In hoeverre wordt hier een Russische visie op de kunst uitgedragen? En hoe ziet dit museum zijn toekomst nu de dictatuur van Poetin verder om zich heen grijpt, om te beginnen in Oekraïne?

Op artnewsnet lees ik een interview met Pavlo Makov, de kunstenaar die Oekraïne gaat vertegenwoordigen op de aanstaande Biënnale van Venetië. Het is een indrukwekkend gesprek met een man die in Charkov woont, de stad die momenteel hevig onder vuur ligt. Makov vertelt in Rusland geboren te zijn, maar zich Oekraïner te voelen omdat hij er al zolang woont. Over Rusland is hij al jaren bijzonder kritisch. Hij heeft zijn culturele banden met Rusland drastisch verbroken, nadat het land in 2014 de Krim bezette. Met een agressieve bezetter doe je geen zaken, dat is voor hem zo klaar als een klontje. Hij verbaast zich over kunstenaars die sinds 2014 nog voor instellingen als Garage Museum en V-A-C Foundation in Moskou werk zijn blijven maken. Het maakt je in zijn ogen medeplichtig aan de promotie van een verkeerd regime. ‘Russia is doing everything to be represented in the best way from the point of view of culture. But the fact is that the country truly is against you and hates you.’

Het is duidelijk dat het Westen het imperiale denken van Rusland al jaren volkomen heeft onderschat. Dat maakt de vraag naar de missie van de Hermitage Amsterdam voor de komende tijd des te indringender. 

*update: na verschijning van deze tekst wordt me gemeld dat er op zondagavond een bericht van het museum is verschenen op hun sociale media waarin het zich tegen de inval keert.

Russische avant-garde, Hermitage Amsterdam, t/m 8.1.2023 

Domeniek Ruyters

is hoofdredacteur van Metropolis M

Recente artikelen