metropolis m

Beeld van een van de eerste raketinslagen op Kiev, zoals verspreid door internnationale nieuwskanalen

Er wordt nu van allerlei kanten opgeroepen om naast de Russische sport ook Russische kunst en cultuur te boycotten. Lena van Tijen vraagt om nuance. ‘Een heel volk aansprakelijk houden voor de misdaden van zijn leider richt meer kwaad aan dan goed’

Het gedicht Drie wonderlijke woorden van de Poolse Nobelprijswinnares Wisława Szymborska schiet mij te binnen terwijl ik tussen de tabbladen wissel in mijn browser: de liveblog van het NRC, de liveblog van de NOS, de homepagina van CNN en de internationale website van Al Jazeera. ‘Wanneer ik het woord Toekomst uitspreek, /vertrekt de eerste lettergreep al naar het verleden./Wanneer ik het woord Stilte uitspreek, /vernietig ik haar./Wanneer ik woord Niets uitspreek, /schep ik iets dat in geen enkel niet-bestaan past.’ Van ieder woord dat op deze respectievelijke nieuwswebsites geplaatst wordt vertrekt de eerste lettergreep al naar het verleden, een tijd waarin verdere escalatie een dreigende belofte is. Wanneer het woord Vrede keer op keer wordt benadrukt, staat zij onder druk. En het woord Oorlog. Dit woord is zo onbevattelijk dat er geen enkel register bestaat om het mee te duiden. 

Ik wil iets doen, denk ik. Wanneer ik een nieuw venster open om het woord ‘Hulp’ en ‘vluchtelingen Oekraïne’ op te zoeken vult Google aan met: ‘in huis nemen’. In de jaren negentig stonden mijn ouders op het station in Turijn. Mijn vader zou terugkeren naar Amsterdam, mijn moeder naar Zagreb. In Slovenië was net de tiendaagse oorlog uitgebroken die het begin inluidden van de Balkanoorlogen die volgden. ‘Ik moet terug,’ zei mijn moeder maar ze bleven net zo lang op het perron staan tot haar trein vertrokken was. Terug in Amsterdam stopte ze met het schrijven van haar proefschrift, de reden waarvoor ze in eerste instantie naar Nederlands was verhuisd. Haar land, een land dat inmiddels niet meer bestond, had haar meer nodig. Ze begon te werken bij Press Now, een organisatie die zich inzette voor persvrijheid in alle republieken van voormalig Joegoslavië, destijds gevestigd in De Balie. 

Ik trek deze parallel niet omdat de situatie in het Oost-Europa van nu lijkt op de situatie in het Oost-Europa van toen, iedere Oorlog is immers net zo uniek als de slachtoffers die zij maakt, maar omdat propaganda, en de schade die zij aanricht, altijd hetzelfde blijven. Na de Balkanoorlogen vroegen velen uit voormalig Joegoslavië asiel aan in Nederland. Sommigen waren gevlucht voor het geweld hen bereikte, anderen werden erdoor verjaagd. Weer anderen vroegen politiek asiel aan, bijvoorbeeld vluchtelingen uit Servië: de deelrepubliek die internationaal gezien wordt als de agressor. 

Een heel volk aansprakelijk houden voor de misdaden van zijn leider richt meer kwaad aan dan goed. Natuurlijk is het de juiste keuze om alle kunstprojecten waar de Russische Federatie aan verbonden is op te schorten en het land Rusland te weren bij internationale competities (zoals het Eurovisie of grote sporttoernooien). Net zoals dat het volkomen terecht is om afstand te nemen van individuen werkzaam in de culturele sector die zich niet willen uitspreken tegen Poetin, zijn regime, zijn inval in Oekraïne en de Oorlogsmisdaden die daar worden verricht. Ook is het begrijpelijk dat kunstenaars Kirill Savchenkov en Alexandra Sukhareva en curator Raimundas Malasauskas hebben besloten zich terug te trekken uit de Biënnale van Venetië waar kunst toch als uithangbord van de deelnemende naties fungeert. 

[blockquote]Wat in eerste instantie als propaganda oogt kan in feite partijkritiek zijn

Dit kan niet gezegd worden over Russische cultuur in algemene zin. Wel is het zaak het kaf nog nauwkeuriger van het koren te scheiden. Wat in eerste instantie als propaganda oogt kan in feite partijkritiek zijn. Filmfestival Cannes lijkt hier een goed antwoord op te hebben gevonden door wel de Russische delegatie te weren maar niet de filmmakers die afkomstig zijn uit het land. Zo lijkt het erop dat volgende editie van het festival de nieuwe film van de Russische regisseur Kirill Serebrennikov Tchaikovsky’s Wife vertoond zal worden. Serebrennikov maakte jarenlang door de staat gesubsidieerde theatervoorstellingen waarin hij verhulde kritiek leverde op het Kremlin. Hij werd door de staat aangeklaagd voor corruptie, veroordeeld tot huisarrest waarin hij zich nog steeds bevindt. 

Vandaag las ik in een van mijn openstaande tabbladen dat leden van activisten- en hackersorganisatie Anonymous het Russische volk informeren over de situatie in Oekraïne door Google recensies bij restaurants en culturele instellingen achter te laten. In een reeds verwijderde recensie bij de Hermitage in St. Petersburg werd naar verluidt een suggestie gedaan voor het uitbreiden van de kunstcollectie met een foto van het vernietigde appartementencomplex in Kiev waarvoor de gebruiker de titel ‘We schieten niet op burgers’ opwierp (beoordeling: 1 ster). 

In Rusland is er geen sprake van desinformatie in de zin zoals wij die hier kennen, het is daar tot een pure kunstvorm verheven. Woorden, waar normaal gesproken zo’n wonderlijke kracht vanuit gaat, worden zo vaak en zo hevig uit context gerukt dat hun gehele betekenis wordt omgevormd: ‘Neonazi’s’, ‘Genocide’, ‘Verzinsel’, ‘Kernwapen’, ‘Vredesmissie’ en ga zo maar door. De leus ‘Press Now’ is vandaag daarom nog even prangend als in de jaren negentig toen hij in de context van voormalig Joegoslavië gebruikt werd. Al zou ik er wel het woordje ‘Free’ aan toe willen voegen.

In haar meesterlijke debuutroman Aleksandra beschrijft de Nederlands-Oekraïense schrijfster Lisa Weeda een gesprek tussen hoofdpersoon Lisa en haar overgrootvader Nikolaj. De twee bevinden zich in een tijdvacuüm tussen leven en dood in een nooit gerealiseerd paleis dat de overgrootvader gekscherend het Paleis van de verloren Don Kozak noemt. Hij vertelt Lisa hoe hij in de jaren dertig, ten tijde van gedwongen collectivisering van landbouwbedrijven onder de Sovjet-Unie van Stalin, met een van zijn dochters een propagandafilm bekeek: ‘“Het was een leugen, hè,” vraag ik [Lisa]. “Een leugen die elke dag door onze strot werd gedouwd [Nikolaj].”’

Voorop staan de belangen van Oekraïne en haar bevolking. Het uitsluiten van mensen met een Russische nationaliteit die geen banden hebben met het Kremlin en zich in meer of minder verhulde manieren uitspreken tegen zijn regime werkt in niemands voordeel. Als een bevolkingsgroep de rol van slechterik krijgt toegewezen en deze gaat internaliseren kunnen sommigen zich er (nog meer) naar gaan gedragen. In de journalistiek maar ook in de kunsten moeten wij daarom niet streven naar uitsluiting maar het teruggeven van de ware betekenis aan die wonderlijke woorden.

Ik sluit de openstaande tabbladen en klap mijn laptop dicht. In bed zal ik mijn telefoon straks weer van het nachtkastje pakken om te kijken hoe het er in Kiev voor staat. Mijn huis zal ik openstellen voor Oekraïense vluchtelingen maar de deur blijft ook openstaan voor Russische dissidenten. 

Lena van Tijen

is schrijver

Recente artikelen