metropolis m

Kun je clichés met clichés bestrijden? In de sauna zittend met een Griekse vriend van me die al vijf jaar in Nederland woont, vraag ik me af of ik, half Pool, eens moet opgooien wat het betekent Nederlander te zijn. Yael Bartana’s True Finn, ofwel Tosi Suomalainen, te zien in Annet Gelink Gallery, heeft toch iets met me gedaan.

De Israëlische Bartana, die van 1999 tot 2001 aan de Rijksakademie in Amsterdam studeerde, is vooral bekend door haar filmtrilogie and Europe will be stunned, over de leider en volgers van de Poolse Jewish Renaissance Movement, een beweging die eist dat alle in Israël gevestigde Joden terugkeren naar Polen. Met deze trilogie vertegenwoordigde Bartana Polen als eerste niet-Pools staatsburger op de Biënnale van Venetië (in 2011), en het vestigde Bartana als filmmaker en organisator geïnteresseerd in met symbolen, rituelen en propaganda overgoten nationale identiteit, filmisch vertoond maar constant bewegend tussen fictie en non-fictie.

Het vijftig minuten durende, op groot scherm getoonde True Finn laat zich lezen als een echte Bartana: geproduceerd in opdracht van de Pro Arte Foundation Finland, laat het acht Finse vrijwilligers –vooral immigranten- met duidelijk verschillende culturele, politieke en religieuze achtergronden zien, door Bartana gecast en samengebracht in een aan een bevroren meer gelegen houten, echt Finse blokhut. Onder de deelnemers aan dit experiment Mustafe, oorspronkelijk afkomstig uit Afrika en Moslim, Komugi uit Japan en Tiina, Roma en daarom altijd in traditionele kledij gehuld.

Ze zijn daar om zich te buigen over de vraag wat het betekent Fins te zijn, en om te ontdekken of zij niet ook echte Finnen zijn. Dat doen ze door verschillende opdrachten uit te voeren, zoals het ontwerpen en maken van een nieuwe Finse vlag, en het componeren van een nieuw Fins volkslied. Grappig door dubbelzinnigheid is de competitie waarin de deelnemers na het houden van speeches onderling moeten stemmen op wie van hen de meest echte Fin is. Maar natuurlijk moet er ook in de sauna gezeten worden.

De eerste minuten van True Finn maken duidelijk welke manieren van filmen en monteren Bartana gebruikt om het onderzoek van de groep als film kracht bij te zetten, en soms te ontkrachten. We zien de deelnemers ieder afzonderlijk, romantisch, door een besneeuwd bos bij de hut arriveren, gefilmd met meer diepte en met een grauwer kleurpalet dan reality-shows op TV, maar daar in opzet duidelijke aan refererend.

Stanislav, geboren in Estland, vertelt hoe hij uitblinkt in het opvouwen van beddengoed, iets dat van pas kwam in zijn tijd in het Finse leger. Bij het woord “leger” snijdt de film naar zwart-wit archiefmateriaal van zingende Finse troepen op weg naar het front, langzaam overlopend in het beeld van een eenzame door het bos dansende menselijke figuur met een berenhoofd. Later zien we Mustafe in traditionele Finse kledij, alleen biddend in het besneeuwde landschap. Om vervolgens terug te keren bij de rode draad in het geheel: de aan tafel discussiërende en opdrachten uitvoerende groep deelnemers.

De film beweegt veel tussen die verschillende soorten filmmateriaal, waarbij opvalt dat vooral de ironische archiefbeelden van Finse krijgers met wapperende haren iets doen wat de deelnemers zelf veel beter doen, namelijk het beeld van het stereotype ondermijnen, door in de groep constant te wijzen op hun individuele eigenschappen.

Als “experiment” doet True Finn denken aan Christoph Schlingensief’s Ausländer Raus!, waarin Schlingensief een Big Brother maakte met illegale immigranten die Oostenrijk uitgestemd konden worden, en Arthur Zmijewski’s Oni, waarin afgezanten van Poolse politieke en religieuze partijen elkaars symbolen mogen veranderen. Beide zijn als documentaire met de kunstenaar zelf in de hoofdrol gefilmd en bijtend sarcastisch, subversief, rauw en lopen uiteindelijk uit op uitgelokte en vernietigende chaos.

Bartana kiest met True Finn niet voor venijn en urgentie; er is nooit ruzie in de blokhut en ook de relatie tussen de film en de nu grote Finse rechtse partij met dezelfde naam wordt niet uitgediept. Bartana geeft opdrachten, ook al zien en horen we haar niet, maar provoceert de deelnemers niet. Zo laat ze in True Finn subtiel zien dat grote vragen ook zonder conflict en bombast onderzocht kunnen worden. Door gewone mensen.

Of waren het acteurs?

Marek van de Watering is stagiair bij Metropolis M

True Finn – Tosi Suomalainen is tot en met 18 Oktober te zien in Annet Gelink Gallery te Amsterdam.