metropolis m

Tijd speelt in elke serie een sleutelrol, zowel in letterlijke zin – aan de meeste van zijn fotoreeksen werkt hij al meerdere decennia – als in metaforisch opzicht: uit elke serie spreekt het besef van het kortstondige, vergankelijke en veranderlijke van het menselijk bestaan. Seascapes, een serie die hij begon in de jaren tachtig en die inmiddels ruim tweehonderd oceaangezichten omvat, is een meditatie op de eeuwigheid. Het project kwam voort uit de simpele vraag: is het mogelijk om ergens ter wereld hetzelfde te aanschouwen als wat de primitieve mens voor ons heeft gezien. Dit bracht hem terug tot de essentie: lucht en water, gescheiden door een horizon die het beeldvlak precies in het midden opdeelt. Het resulteert in dromerige, en door de lange sluitertijden vaak mistige, beelden, losgezongen van tijd en ruimte en enkel gekarakteriseerd door de droge plaatsbepaling op het titelbordje.

Ook in de serie Theaters worden de afdrukken gedicteerd door een tijdspanne, dit keer de duur van een speelfilm. Hoe leg je een film vast in een enkele foto? Door de sluitertijd de gehele speeltijd open te zetten, met als enige lichtbron de filmprojector. Het resultaat is een stralend wit scherm, de optelsom van alle beelden. De veelal barokke filmtheaters die Sugimoto overal ter wereld uitkoos voor deze serie vallen in het niet bij de bijna lichtgevende filmdoeken. Ze fungeren als kathedralen met in het midden het hoogaltaar van de film: theaters van licht.

Met de serie reflecteert Sugimoto op het potentieel van beide media; een foto fixeert een ogenblik voor de eeuwigheid. Vanaf het moment van afdrukken is het verworden tot een herinnering, gevangen in een enkel beeld. Maar als je honderdduizenden foto’s achter elkaar toont, in de vorm van een filmrol, komt het beeld opnieuw tot leven. Zo gezien lijkt zijn Theater-serie een overwinning van de fotografie op de film.

Verreweg de interessantste series zijn de Portraits en Diorama’s, in twee achtereenvolgende zalen. Hier speelt de fotograaf met de grens tussen werkelijkheid en fictie. De geportretteerde wassen sculpturen in de Portraits-serie, afkomstig uit Madame Tussauds, lijken door de kadrering, de neutrale achtergrond en de keuze voor zwart-wit fotografie juist tot leven te komen. De griezelige levensechtheid die de wassen beelden kenmerkt, en waar het succes van Tussauds op stoelt, krijgt een nieuwe dimensie door de tussenkomst van de camera. Waar in het beeldenmuseum de illusie van de bezoeker misschien een seconde standhoudt, valt juist op de foto’s de grens tussen werkelijkheid en fictie weg, zo gewend als we zijn foto’s voor waar aan te nemen. We bekijken de foto’s van de wassen figuren met dezelfde blik als dat we een fotoportret van een ‘echt’ mens zouden aanschouwen. Het is een volmaakte illusie. Geportretteerd zijn de wassen beeltenissen van beroemde historische figuren als koning Henry VIII en zijn zes vrouwen, keizer Hirohito van Japan en Fidel Castro. 

Het is jammer dat van deze serie maar zo’n kleine selectie te zien is vanwege de beperkte ruimte in Foam. Zo heeft Sugimoto voor zijn serie wassen portretten niet alleen historische figuren geportretteerd maar ook fictieve personages en gebeurtenissen, zoals de uitbeelding van Vermeers Muziekles, of Da Vinci’s Het laatste avondmaal. De volstrekte gelijkheid van de personen, waarbij elke chronologie, hiërarchie en zelfs het onderscheid tussen historie en fictie is opgeheven, die zo kenmerkend is voor de displays in Madame Tussauds, wordt ten top gevoerd in Sugimoto’s foto’s. De portretten van Henry VIII en zijn vrouwen, alle in traditioneel driekwart-aanzicht, gebaseerd op de schilderijen van Hans Holbein de Jongere. Diens beeltenissen zijn zo toonaangevend geworden dat Henry VIII tegenwoordig moeiteloos wordt vereenzelvigd met Holbeins portret. Het portret van Sugimoto is een representatie van een representatie van een representatie – de geschiedenis in een opeenvolging van beelden. Sugimoto: ‘Using my own studies of the Renaissance lighting by which the artist might have painted, I remade the royal portrait, substituting photography for painting. If this photograph now appears lifelike to you, perhaps you should reconsider what it means to be alive here and now.’

De discrepantie tussen het gefotografeerde en de foto keert op dezelfde manier terug in de serie Diorama’s – portretten van geënsceneerde natuuraanzichten in het New Yorkse Museum of Natural History. Ook hier wordt de nietsvermoedende kijker kortstondig op het verkeerde been gezet: de pittoreske taferelen lijken too good to be true. Door deze menselijke representatie van de natuur op zijn beurt weer te representeren, stelt Sugimoto ook in deze serie vragen over onze beeldvorming van de werkelijkheid. Tegelijkertijd laat hij zien hoe kunstmatigheid ons leven bestemt. Wat is nog natuur, als we echt en onacht niet goed meer uit elkaar kunnen houden?

De laatste serie, Lightning Fields, waarbij de fotograaf de bliksem rechtstreeks op lichtgevoelig papier ving, valt in vergelijking met het voorgaande wat tegen. Hoewel in technisch opzicht opnieuw een hoogstandje, is het resultaat wat al te esthetisch. Ik zie hem liever als conceptueel kunstenaar, die op zijn sterkst is wanneer hij speelt met de grenzen van tijd, ruimte en onze perceptie.

Vanwege het grote formaat van de afdrukken en de beperkte ruimte in de museumzalen is de selectie werken noodgedwongen beknopt. Hoewel hierdoor niet elke serie in zijn volle reikwijdte is gerepresenteerd, weet de tentoonstelling als geheel desondanks de kern van zijn fotografisch kunnen over te brengen: de camera als middel om enerzijds te reflecteren op historiciteit en vergankelijkheid en anderzijds als commentator op onze perceptie van de werkelijkheid.