metropolis m

Recent heropende het M HKA, het Antwerpse museum voor hedendaagse kunst, zijn deuren na een korte verbouwingsperiode. Er is meer nadruk komen te liggen op het museum als (educatieve) ontmoetingsplaats en er wordt meer gewerkt met de vaste collectie. De eerste tijdelijke tentoonstelling in het nieuwe museum handelt over de toekomst.

Wellicht is het niet toevallig dat twee musea in deze maatschappelijk woelige tijden kiezen voor een tentoonstelling die de positie van hedendaagse kunst in maatschappelijke debatten ter discussie stelt. Het afwezige museum bij WIELS in Brussel behandelt de vraag vanuit een conceptueel standpunt. Het M HKA vertrekt vanuit een maatschappelijke hoek en probeert tegelijkertijd een leidende rol in het debat te spelen door niet alleen kunstenaars, maar ook professionele futuristen uit te nodigen voor een tentoonstelling die meer is dan dat: Een tijdelijk toekomsteninstituut is een draagvlak voor onderzoek en een uitnodiging tot participatie. De tentoonstelling – met een groot aantal interactieve werken – wordt gekaderd door tal van workshops en een conferentie.

Eind jaren 1960 formuleerde Jim Dator, professor aan de universiteit van Hawaii en directeur van het Hawaii Research Centre for Futures Studies, vier toekomstmodellen, rond welke Een tijdelijk toekomsteninstituut in het M HKA is opgebouwd. Deze vier modellen (‘voortgezette groei’, ‘instorting’, ‘discipline’, en ’transformatie’) vormen de aanzet van een vocabularium over de toekomst. Hoewel de tentoonstelling in navolging op deze modellen netjes in vier is verdeeld, zijn de meeste werken in meer dan één categorie thuis. Deze kruisbestuiving maakt het interessant.

AGENCE FUTURE, tentoonstellingsoverzicht 2017, foto M HKA 

Kijken naar het heden

Een van de vier toekomstmodellen bestaat uit een voortzetting van het heden en een gestage evolutie naar wat als vooruitgang beschouwd kan worden. Vooral in economische modellen wordt gestage groei gewaardeerd, maar de kunstenaars in dit deel van de tentoonstelling uiten eerder kritiek op dit ‘meer-van-hetzelfde-’ principe. Met haar Timeline in Four Layers illustreert het Belgische onderzoek-collectief Agence Future de onwaarschijnlijkheid van een lineaire toekomstvisie. Op chronologisch geordende zuiltjes van verschillende hoogtes zijn de namen van sciencefictionauteurs, filosofen en ideologieën te lezen. Omdat de beschouwer de zuiltjes van bovenaf ziet, lijken de diverse (toekomst)visies die deze namen representeren – gaande van het orakel van Delphi, Thomas More, Philip K. Dick en George Lucas tot de UNESCO – eerder een spectrum te vormen dan een tijdlijn.

De sculpturale installatie leidt de blik naar zeventien videoschermen van verschillende formaten, die telkens iemand laten vertellen over zijn of haar toekomstbeeld. ‘Toekomst’ en ‘vooruitgang’ betekenen voor iedereen wat anders: het is maar wat je als ‘groei’ beschouwd. A Timeline in Four Layers toont op een esthetische manier dat niet één toekomstbeeld de juiste is (vele van de hier genoemde zijn zelfs onwenselijk), maar dat precies de verbeelding om tot de meest absurde scenario’s te komen de sleutel is tot het bedenken van (nieuwe) toekomsten. Bovendien nodigt het uit om een persoonlijk standpunt in te nemen.

Guan Xiao, DengueDengueDengue, 2017, Courtesy van Kraupa-Tuskany Zeidler, Berlijn

De film op drie schermen van de Chinese Guan Xiao confronteert de kijker met een abstract en enigszins duister beeld op het heden. De koortsachtige opeenvolging van snelle en verontrustende beelden heeft een bijna misselijkmakend effect. De tekst die de videobeelden in ondertitels vergezelt, reflecteert op de betekenis van de snelheid van het heden. Vanuit een analyse van wat belangrijk geacht wordt (‘the world is eager for fun. We must not look bored.’) komt de kunstenaar tot een verbazende relativering. Wat vandaag gek is, kan morgen normaal lijken en misschien gebeurt alles zelfs met een reden (maar misschien ook niet: ‘Everything is interconnected. Or not at all.’). In ieder geval staat haar video-installatie op een mooie manier symbool voor de overvloed aan ‘noise’ dat ons dagelijks overstroomt en soms zo moeilijk van het relevante te onderscheiden is. De video is een kritiek van binnenuit: als de wereld er nu zo uitziet, is er dan überhaupt nog iemand die in dezelfde trend verder wil?

Simryn Gill, tentoonstellingsoverzicht 2017 M HKA, foto M HKA 

Chaos

Veel sciencefictionfilms tonen een duistere, (post-)apocalyptische toekomst. Het einde van de wereld is een geliefd cinematografisch motief en ook in de werkelijkheid een gevreesde toekomst. Verschillende (pre)historische en religieuze berekeningen voorspelden het einde van de wereld op eenentwintig december 2012. In navolging van dergelijke voorspellingen slaan mensen voorraden op, bouwen schuilkelders of zelfs heuse ‘survival silo’s’. De fotoreeks My Own Private Angkor van de Singaporese kunstenares Simryn Gill heeft een post-apocalyptisch tintje. In maar liefst negentig zwart-wit foto’s documenteert ze achtergelaten panden in haar geboortestad. De beelden zijn, vooral door hun grote aantal, koel en ietwat dreigend, hoewel er een sprankje hoop verborgen zit in het licht dat door de vervallen (vuile) ramen komt.

CENTRE FOR POSTNORMAL POLICY & FUTURES STUDIES , Polylogue, 2017. Foto M HKA 

Chaos kan ook een bron van nieuw leven zijn. De angst voor totale vernieling kan een aanleiding zijn om de dingen radicaal anders te doen. Het Britse Center for Postnormal Policy & Futures Studies houdt zich bezig met onderzoek naar (mogelijke) toekomsten. Het meervoud in de naam van het centrum is significant, omdat het al duidelijk maakt dat hier geenszins een enkelvoudig perspectief gevolgd wordt. Het centrum houdt zich onder meer bezig met de evolutie van wat als normaal beschouwd wordt. Dit is immers sterk door de tijd bepaald; wat in het verleden normaal gevonden werd, is nu vreemd en wat nu normaal is, kan in de toekomst wellicht veranderen. Het Center for Postnormal Policy & Futures Studies toont deze organische ontwikkeling op twee grote zuilen met telkens vier schermen. De vier schermen zijn quasi-chronologisch onderverdeeld in ‘classic’, ‘modern’, ‘postmodern’ en ‘postnormal’, waarbij die laatste categorie herkenbaar is als het heden. In een loop verschijnen verschillende maatschappelijk relevante thema’s, zoals bijvoorbeeld het lichaam (‘muscular’ in het klassiek tijdperk, ‘athletic’ in het modernisme, ‘androgenic’ in de postmoderniteit en ‘enhanced’ in een postnormaal heden) of oorlog (Eerst Wereldoorlog, Holocaust, Golfoorlog, en tenslotte ‘Drone Attacks, Cyber War, Militarised Robots’). 

Beeldtalen

Het grootste, maar ook een van de minder relevante werken in de tentoonstelling, is het decor. Alexander Lee schilderde zo goed als alle muren van de tentoonstellingsruimten in felle kleuren en drukke motieven, waarvoor hij inspiratie vond in Oceanië en Hawaii, de plaats waar Jim Dator zijn toekomstentheorie ontwikkelde. Het koloniaal verleden van Polynesisch Hawaii is nauw verbonden met de toekomst van het westen; onder meer de Verenigde Staten en Frankrijk deden er kernproeven.

Alexander Lee, Te fanau'a 'una'una nā te Tumu: The Sentinels, 2017, foto M HKA 

Dat het decor een werk op zichzelf is, is een boeiend gegeven. Dat het een groter, abstracter kader schept voor de inhoud van de tentoonstelling, ook. Maar dat het de aandacht wegneemt van de meeste andere werken die er tegen wil en dank middenin staan, is een nefast gevolg. Op puur esthetisch vlak vloeken Lee’s schilderingen met de meeste andere werken. De kleuren zijn jammer genoeg vermoeiend voor de ogen, die sowieso al uitgedaagd worden door de hoeveelheid en variatie van de getoonde werken. De ‘white cube’ wordt weliswaar succesvol uitgeschakeld, maar ten koste van een esthetische harmonie.

Waar Lee de vier toekomsten van Dator verbeeldt door naar hun context te verwijzen, geeft schilder Kasper Bosmans ze vorm middels vier pictogrammen, op een klein maar opvallend paneeltje in een pop-art-achtige stijl. Op de binnenwanden van de lichtkoepel stijgt dezelfde beeldtaal boven de hele tentoonstelling uit. In een andere ruimte siert een ander, minder geslaagd werk van Bosmans het plafond. Minder geslaagd, omdat ook dit werk, net als Alexander Lee’s muurschilderingen, opgaat in het decor. Beide werken hebben wel degelijk een inhoudelijke functie en abstraheren de architectuur van het M HKA als stereotiepe museumruimte, maar slagen er door het (te) grote contrast met de overige werken niet in een rechtstreekse dialoog aan te gaan.

Kasper Bosmans, Legend Future Studies, 2016, courtesy van de kunstenaar; Marc Foxx gallery, Los Angeles and Gladstone Gallery, New York-Brussels 

Het verbeelden van toekomsten

Niet alleen vanuit inhoudelijke hoek, maar ook op het vlak van tentoonstellingsontwerp is het duidelijk dat het heropende M HKA haar best doet om grenzen af te tasten en met nieuwe vormen te experimenteren. Een tijdelijk toekomsteninstituut probeert de grenzen van het museum als heterotopische ‘white cube’ te verbreken op basis van de toekomstentheorie van Jim Dator. Zijn vier modellen – ‘voortgezette groei’, ‘instorting’, ‘discipline’ en ‘transformatie’ – worden niet alleen gevolgd, maar ook aan een kritische beschouwing onderworpen. Het wordt alleen niet volkomen duidelijk waarom juist Dators theorie gekozen werd als kader; de tentoonstelling heeft zijn vier modellen niet nodig. Ze scheppen weliswaar een rode draad, maar deze is slechts matig aanwezig en verdeeld de werken bovendien onnodig in vier hokjes.

Desondanks is Een tijdelijk toekomstinstituut als verzameling van experimentele, kritische en interdisciplinaire projecten op zichzelf een sterk pleidooi voor de stem van kunst in een maatschappelijk debat. Kunst is bij uitstek een platform voor kritische beschouwingen van binnenuit. Ze kan zich minder conventionele beeldtalen permitteren en kan andere perspectieven bieden. Om dit te kunnen, zijn instellingen en musea nodig die op hun beurt een platform voor kritische kunst durven aanreiken. Het M HKA in Antwerpen speelt wat dat betreft al sinds haar oprichting in 1985 een voortrekkersrol.

Een tijdelijk toekomsteninstituut is nog tot 11.09.2017 te zien in M HKA, Antwerpen. De internationale toekomstenconferentie Design, Develop, Transform vindt plaats in het M HKA op 16 en 17 juni. Voor meer informatie klik HIER!

Openingsbeeld: Kasper Bosmans, ‘The Four Futures Frieze’, 2017, Courtesy Gladstone Gallery, New York/Brussels, foto M HKA 

Tamara Beheydt

schrijft over kunst, o.a. voor Glean

Recente artikelen