metropolis m

De liefde raakte ontheemd, het verstand ernaar op zoek, de titel van de installatie die de Iraanse kunstenaar Sam Samiee toont in de Projectenzaal van het Gemeentemuseum, verwijst naar de laatste regels van een antiek Perzisch gedicht, dat onlangs gevonden en vertaald is. De tekst is gebaseerd op de traditie van het manicheïsme, een gnostische (op kennis gerichte, red.) religie uit de derde eeuw na Christus die door Mani, een schilder-profeet uit Egypte, werd gesticht. Uitgangspunt van het manicheïsme is dat de kosmos bestaat uit twee van elkaar onafhankelijke principes, licht en duisternis, welke in ons allen aanwezig zijn. Het gedicht is aan het begin van de zaal geplaatst en is Samiee’s vertrekpunt geweest voor een onderzoek naar begrippen die per definitie tegenover elkaar staan, maar ook nauw aan elkaar verwant zijn: liefde en verstand, graf en wieg, licht en duisternis.

De installatie oogt fris, origineel en bij vlagen curieus. Wat als eerste opvalt, zijn de kleurrijke doosjes in de ruimte, die in de vele voor Samiee typerende tinten roze zijn geschilderd. Daarnaast is er de afwijkende plaatsing van enkele schilderijen, een houten geraamte en doosjes aan de muur en het plafond. Dat Samiee met olieverf op doek schildert, valt traditioneel te noemen, de rest van zijn artistieke proces staat echter ver van het traditionele af; hij combineert en associeert vrijelijk met taal, het platte vlak en ruimtelijke constructies.

Het onheilspellende, gitzwarte doek Middernacht (2012) en de bordeauxrode boom met blauwe wolken Zonder Titel [From Bedroom Posters Series] (2015) die direct aan het begin links aan de muur hangen, verraden een begenadigd schilder. Samiee zet met pasteuze vegen olieverf snel een krachtig beeld of atmosfeer op. De grote kijkdoos met de titel Homoseksuele Prometheus steelt aanstekers van mooie vrouwen, vrouwen. Hommage aan het moederschap #1 (2018) is een voorbeeld van hoe Samiee beeld en taal laat samengaan. Op ironische wijze zet Samiee de titel in om de Titaan Prometheus – die het vuur, symbool voor kennis en wetenschap, van de Griekse goden stal en aan de mensheid gaf – tot een goochelaartje te reduceren en de rol van de vrouw juist te belichten. De feminiene interpretatie die hij in taal biedt, wordt in het kleurenpalet van de kijkdoos een stuk minder genuanceerd geboden: de aloude tegengestelde kleuren van jongen en meisje, indigoblauw en zuurstokroze, vechten om aandacht. Samiee is een kunstenaar wiens werk aan zeggingskracht wint door de titelkeuze; beeld en tekst, inhoud en vorm versterken elkaar. Je loopt als het ware door het manicheïstische, Perzische gedicht heen zonder dat de installatie verwordt tot een letterlijke illustratie van het gedicht. Tekst en beeld gaan een niet te ontwarren verbond aan.

In zijn installatie brengt Samiee eigen werk samen met kunstwerken van de Amerikaanse installatiekunstenaar Paul Thek, de utopie bouwer Constant en de filosoof Emo Verkerk. In de verduisterde nis is Samiee’s kleine schilderij Hemel Volgens Dante (2017) geplaatst vlak boven zijn Raakte Ontheemd (2018), een houten doos waar binnen een tafereel is geschilderd dat het meest doet denken aan de schepping van duister en licht. Driftig vliegen kraakheldere wolken en donkere rotsen in een lucht die nog nagloeit van een ondergaande zon. De blauw en roze geschakeerde Hemel volgens Dante lijkt een geabstraheerd Paradiso te tonen waarin roze gestippelde geestverschijningen de doden warm verwelkomen. Links van deze driedimensionale collage hangt Ontwerp voor een Graf (2014). Rechts ervan hangt Zonder Titel [The Moon Tooth Chapel Choir] (1971) van Paul Thek. Aan de flanken van de tekening zijn met potlood in spiegelbeeld gepriegelde teksten over de wijngod Dionysus en in het midden wordt een half tot kerstboom getransformeerde Jezus gekruisigd aan de uitstulpingen van twee wijnflessen. De verwantschap tussen beide kunstenaars is voelbaar. Theks werk intrigeert door de vrije, fraai getekende associaties en licht dreigende ondertoon en oogt net zo paradoxaal als Samiee; laverend tussen humor en ernst, devotie en blasfemie.

Samiee onderzoekt het fenomeen devotie ook door de verering van een artistiek idool en zijn erfgoed onder de loep te nemen. In het midden van de zaal heeft hij een kleurrijk, rijstpapieren altaar laten herrijzen voor Constants Orient Sector (1959). Op het altaar lijken oriëntaalse tekens, materialen en subtiele kleuren een ode te vormen aan de Nederlandse grootheid Constant. Opvallend genoeg neemt het altaar ook de aandacht van de maquette weg. Oneerbiedig was een van de eerste termen die in mij opkwam; de maquette lijkt achteloos op het altaar gegooid en valt zo goed als weg in het bonte kleurenpalet, alsof Orient Sector enkel een rekwisiet is in Samiee’s installatie. Hiermee lijkt Samiee de vraag te stellen op welke manieren je ideeën en kunstwerken uit het verleden hoort te bewaren en hoe je moet aanbidden. Hoe geeft een hedendaagse Prometheus het vuur door? Met een fakkel, aanstekers of misschien met LED lampjes? En is dat vuur, het symbool voor kennis en wetenschap, nu aangewakkerd door Perzische voorouders vol mystieke wijsheden of door de ratio van de westerse Verlichtingsdenkers of door beiden? Met een verfrissende en vrij associërende aanpak neemt Samiee ons mee op een zoektocht naar kennis zonder goed of kwaad precies te duiden. Samiee is onze gids in een gebied waar de liefde ontheemd raakte en het verstand ernaar op zoek. Hoewel het manicheïstische gedicht concludeert dat de liefde ontheemd is geraakt, biedt Samiee ons een hoopvollere optie: je moet gewoon anders zoeken.