metropolis m

Ben Russell – Good Luck, 2018

Ben Russell weet mijnwerkers in Servië en Suriname te vangen in het lege moment tussen rust en arbeid in. Observerend, en toch kritisch roept zijn werk een bespiegeling op over de rol van arbeid in een wereld waarin low tech en high tech van elkaar gescheiden lijken, maar ten diepste met elkaar verbonden zijn. Nu in De Appel.

Het woord arbeid heeft in het westerse postindustriële tijdperk een archaïsche en negatieve connotatie gekregen. Ondanks de hightech bubbel waarin wij leven moet er ergens ter wereld nog lowtech de handen uit de mouwen worden gestoken. Ben Russell wijst ons onverbiddelijk op deze onevenredige verdeling in zijn poëtische filmwerken die de grens tussen arbeidstijd en dode tijd op scherp zetten.

De tentoonstelling It Is Here/This Will Last Forever richt zich vooral op arbeid in het grootste werk dat te zien is: de filminstallatie Good Luck (2017). Good Luck is opgebouwd uit vier schermen die getoond worden in een donkere ruimte. Voordat je de ruimte van Good Luck betreedt, zie je een tekst van de dichter en schilder Henri Micheaux op de muur staan. Een opmerkelijke figuur die past binnen Ben Russells fascinatie voor psychedelica en de wijze waarop bepaalde drugs perceptie kunnen veranderen. Na dit citaat moet je al tastend door de duisternis. Je hoort geluiden van apparaten en machines, in een ruimte die voelt als een kunstmatige grot, tot je belandt bij het eerste scherm: een loop van een 72 minuten durende film. De getoonde beelden zijn terug te zien op de twee andere schermen maar dan in een andere volgorde gemonteerd.
 

Ben Russell - Good Luck, 2018

Ben Russell - Good Luck, 2018

Op het moment dat ik de zaal inloop is op het scherm een grote groep arbeiders te zien die door een grote fabriek loopt, gefilmd in een lange take. De camera volgt de arbeiders door het immense complex naar een grote goederenlift. Het blijkt een kopermijn te zijn en Russells lange shot bouwt geleidelijk spanning op die groeit als we in de lift zitten. Zijn camera zit op de huid van de mannen die afdalen naar de duisternis. Het is een tocht waar geen einde aan lijkt te komen. Zo nu en dan stappen er wat mannen uit waarna de lift verder gaat: de zwarte diepte in.

De momenten die Russell vastlegt in Good Luck vinden plaats tijdens loze momenten. Het fascinerende is dat je gaat twijfelen aan de scheidslijn tussen werk en dode tijd door de vaak hypnotiserende wijze waarop Russell arbeid in beeld brengt.

Deze beelden filmde Russell in de industriële kopermijn van Bor in Servië. Een door de staat gerund bedrijf waar mensen dag en nacht hakken, boren en graven. Russell filmt de monotone werkmomenten in de mijn, de treintjes die door de duisternis rijden en grondstoffen vervoeren en de machines die worden aangedreven of klaar worden gemaakt om koper te vergaren. Naast die rechttoe rechtaan beelden zijn er ook wat ongrijpbare momenten tussen al het werken door. Een arbeider gooit wat stenen in de duisternis. Het enige licht is de lamp op zijn helm terwijl wij hem van een afstand aanschouwen. Elke steen die in het donker verdwijnt, maakt na een korte stilte een immens geluid dat weergalmt door de grot.
 

Tegenover dit ondergrondse geploeter in Servië zijn er in de films beelden te zien van een illegale goudmijn in de Surinaamse jungle. Ook hier werkt Russell met lange shots. We zien mannen  emmers water vervoeren naar een pomp en de generator aanzwengelen. Dat alles op een tergend traag tempo dat wordt versterkt door de hitte en vochtigheid van een onverschillige jungle.
 

Om het ritme van de afstompende arbeid te onderbreken, heeft Russell warholiaanse screentests gemaakt van de mannen. Hij laat de mijnwerkers uit Servië en Suriname strak in de camera kijken, vaak komt er een ongemakkelijke glimlach naar boven. Deze portretten in zwart-wit gunnen de arbeiders een kort moment van rust waarin wij, het publiek, hen los kunnen zien van hun werk. Het moment is echter van korte duur. De ploegendiensten moeten weer worden hervat.

Ben Russell - Good Luck, 2018

Ben Russell - Good Luck, 2018

Ben Russell, Good Luck, 2018

Russells observerende methode doet sterk denken aan het werk van filmmaker Kevin Jerome Everson die in veel films zoekt naar de juiste wijze om arbeid in beeld te brengen en invoelbaar te maken. Beide filmmakers proberen iets bloot te leggen dat onder de economische, sociale en financiële betekenis van werk verscholen ligt. Arbeid wordt vaak ingeperkt door economische theorieën waar het een mechanische en abstracte term is. Een term die van van mensen objecten maakt die mee moeten draaien in een rationeel en systematisch productieproces. Everson en Russell proberen juist het mysterieuze, wellicht ongrijpbare, vast te leggen tussen al die routineuze handelingen door: de momenten van tijd doden. Binnen de management- en productiviteitstheorie is dat de tijd tussen werkhandelingen door waarin er niets gedaan wordt. Het is een gebied dat werkgevers graag willen beheersen en dat bijvoorbeeld niet door een prikklok wordt bijgehouden. Tijdens deze dode tijd zijn werkers vaak even vrij van de sleur. De momenten die Russell vastlegt in Good Luck vinden plaats tijdens de dode tijd, maar het fascinerende is dat je soms gaat twijfelen aan de scheidslijn tussen werk en dode tijd door de vaak hypnotiserende wijze waarop Russell arbeid in beeld brengt. Is de lange tocht die de arbeiders in de lift maken onderdeel van hun werktijd? Ervaren zij die lange afdaling als een moment van rust of juist van inspanning?

Een mijnwerker doodt de tijd door stenen in de groeve te gooien en een accordeonspeler maakt muziek op zijn werkplek  tussen de diensten door. Het zijn net als de screentests momenten waarop je weer wordt teruggebracht bij de mens zelf 

Lange takes van een handeling worden afgewisseld met momenten waarin er niet gewerkt wordt. De mijnwerker die de tijd dood door stenen te gooien in de groeve en de accordeonspeler die tussen de diensten door muziek maakt op zijn werkplek. Het zijn net als de screentests momenten waarop je weer wordt teruggebracht bij de mens zelf en diegene niet louter als  arbeidskracht ziet. Dat komt vooral naar voren in de laatste film die het meest op een traditionele documentaire lijkt. Op een kleiner scherm zie je dezelfde mannen, maar hier zijn ze in gesprek over hun werk. Anders dan de veelal zwijgende scènes op de voorgaande schermen komen ze aan het einde uitvoeriger aan het woord. Ze onderschrijven het soms geestdodende karakter van het werk en hoe lichaam en geest ondergeschikt zijn aan de routine. Toch wordt er ook gelachen als de mannen ervaringen uitwisselen en hun lot op hun eigen wijze proberen te relativeren.

Ben Russell, Atlantis, 2014

Het is na Good Luck daarom verrassend om in een kleurrijke ruimte het luchtigere en weidsere Atlantis (2014) te zien. Van de wereld van arbeid gaan we naar een korte film over hedonisme, religie en de mogelijkheid van een utopische plek. Dat laatste zou gelden voor het verloren continent van Atlantis. Een gebied dat Plato beschreef in zijn geschriften die ook in de film kort worden voorgelezen. Russell laat het allemaal plaatsvinden in Malta. Verschillende scènes vangen de couleur locale en de film voelt aan als een impressionistische sfeerimpressie. Als geheel is het echter iets te vrijblijvend als je het vergelijkt met het strakkere Good Luck dat qua stijl en inhoud beter op elkaar aansluit.

De tekst van de expositie lijkt dit contrast in stijl tussen de werken nog te willen ondervangen door het te hebben over het verkennen van verschillende notities van utopie en dystopie. Het is misschien niet zo verrassend dat in deze tijden de economische dystopie van Good Luck meer beklijft. Het knappe is wel dat Russell binnen de harde realiteit van arbeid nog zoekt naar de momenten die een bescheiden alternatief kunnen bieden door de monotone sleur van het productieproces kort te onderbreken. Wellicht is het tijdens die ogenblikken dat ideeën over een mogelijke utopie kunnen ontstaan.

Foto’s: Konstantin Guz

Ben Russell – It Is Here/This Will Last Forever, De Appel, t/m 15.12.2018

George Vermij

is criticus en journalist

Recente artikelen