metropolis m

Marina Abramović, courtesy of Acute Art 

Als derde kunstenaar in een reeks rondom virtual reality presenteert Eye het VR-werk Rising van Marina Abramović. Hoe houdt de koningin van de ongemakkelijke performancekunst zich staande als avatar?

Voor mijn generatie kunstenaars, geboren in de jaren 80 en 90, is Marina Abramović een van de kunsthistorische kanttekeningen bij ongemakkelijke performances (en ik zag er heel wat). Zij kroonde zichzelf tot de grootmoeder van de performancekunst en maar weinig vrouwen rekten de grenzen van lichaam en geest verder op dan zij.

Nu is ze te zien in Xtended, een programma over virtual reality dat werd samengesteld door Eye, waar ook Alejandro G. Iñárritu, Laurie Anderson en Tsai Ming-liang aan deelnemen. Met VR als lichaamloos medium hoopte ik dat Abramović het ongemak van haar performances, waar het lichaam telkens centraal staat, had omgezet naar een duistere, imaginaire uithoek van de geest. Toch blijkt ook haar ruime ervaring als performer niet opgewassen tegen de moeilijkheidsgraad van een alternatieve werkelijkheid.

[blockquote]In de verte verschijnt een 3D-model van Abramović in een glazen tank. Ze wenkt dat ik dichterbij moet komen, maar hoe doe ik dat? O ja, de controllers. Ik druk de knop in en glijd naar Abramović toe

Marina Abramović, still from Rising, 2017, courtesy of Acute Art 

Haar VR-werk Rising is een interactief spel waarin je als toeschouwer tegenover een avatar van de kunstenaar komt te staan. Na het opzetten van de VR-bril staat mijn virtuele ik in een donkere, industriële hal. Mijn lichaam is verdwenen. Er zijn alleen nog twee geanimeerde handen over, op de plek waar ik de controllers in de richting van de muur houd. Er verschijnen teksten en de kunstenaar zegt dingen over de planeet. Ze zegt dat we ten ondergaan en vraagt om bezinning, ze roept op tot actie om klimaatverandering tegen te gaan. In de verte verschijnt een 3D-model van Abramović in een glazen tank. Ze wenkt dat ik dichterbij moet komen, maar hoe doe ik dat? O ja, de controllers. Ik druk de knop in en glijd naar Abramović toe. Ze houdt haar handen tegen het glas terwijl het water omhoog kruipt. Als vanzelf beweegt mijn hand vrijwel meteen in haar richting. De geanimeerde hand volgt, maar komt niet op die van haar te liggen. Nog voor ik bij haar ben is er een helder witte flits, waarna ik op een vlot in de zee sta. IJsschotsen brokkelen af en storten voor mijn neus in zee. De wind steekt op. De golven worden hoger en het begint te regenen. Het vlot overstroomt maar ondanks mijn penibele situatie overheerste de gedachte dat het maar een spelletje is. Ik ben er van overtuigd dat ik niet zal verdrinken, omdat zij ook niet verdronk.

Van tevoren had ik gelezen dat de tank zich zou vullen tot het water aan de lippen van Abramović zou staan. Ik was van plan geweest om haar niet te redden. Ik was te nieuwsgierig om te zien hoe zij menselijk lijden zichtbaar had gemaakt door de toeschouwer door een VR-bril te laten kijken. Dat leek mij immers haar beweegreden om dit medium te proberen. Noem me een sadist, maar ik was benieuwd wat er in die tank zou gebeuren als je haar uitgestoken hand niet grijpt. Er zijn, zoals dat gaat bij VR, meerdere verhaallijnen mogelijk: de toeschouwer kan keuzes maken die de richting van het werk beïnvloeden. Dat maakt VR potentieel spannender dan cinema, maar alleen als er na al die keuzevrijheid daadwerkelijk een ervaring op je wacht. Zo wekt de keuze van de toeschouwer in Rising – wel of geen wereldverbeteraar – enkel de suggestie van een non-lineaire vertelling zonder ook echt van richting te veranderen. Voordat het te laat is om haar te redden, neemt Abramović je hoe dan ook mee naar de volgende akte. Wellicht was het te moeilijk om een verdrinkingsdood vorm te geven, maar het ontbreken van de belangrijkste scene van dit werk blijkt toe te schrijven te zijn aan de kwetsbaarheid van de kijker. Zo wordt mij verteld dat dood door schuld een te grote schok zou zijn, vooral als bezoekers zich niet realiseerden dat ze haar hadden kunnen redden. Maar wat heeft een alternatieve werkelijkheid de geest nog te bieden als zelfs een avatar niet meer mag verdrinken?

Marina Abramović, still from Rising, 2017, courtesy of Acute Art 

Omdat de confrontatie met virtueel lijden wordt vermeden, is Rising al afgelopen voordat er iets is gebeurd. Waar eerder werk van deze kunstenaar ons confronteerde met kwetsbaarheid, pijn, bloed en de grenzen van het menselijke lichaam en geest, sluit Abramović in Rising een compromis met het medium. Haar virtuele representatie heeft daardoor geen lichaam, maar ook geen ziel. Ze is niet noemenswaardig levensecht en stelt zich niet naakt, en werkelijk kwetsbaar, op tegen een deurpost. De kracht van VR blijkt de achilleshiel van Abramović: als het lichaam ontbreekt, moet de kwetsbaarheid van de mens worden ingebeeld. VR biedt de unieke mogelijkheid om daar een onverschrokken invulling aan te geven, maar Abramović kiest ervoor om terug te deinzen.    

Xtended: Rising – Marina Abramović, Eye Filmmuseum, t/m 30.11.2018

Brenda Tempelaar

is kunstenaar en kunstcriticus

Recente artikelen