metropolis m

Comprendre et s’exprimer, Christian Nyampeta in Perdu, foto: Martha Jager/Perdu

Dit weekend zal Christian Nyampeta tijdens de biënnale van Contour in Mechelen een performance verzorgen met vertalingen van poëzie, muziek, videowerken en teksten uit de Rwandese cultuur. Afgelopen week deed hij hetzelfde voor Perdu (in een andere set-up en volgorde). Nadeche Remst ging kijken.

De afgelopen drie maanden heeft Christian Nyampeta samen met componist Aurélie Nyirabikali Lierman, filmmaker Amelia Umuhire en kunstenaar Laura Nsengiyumva Rwandese teksten vertaald naar het Engels, waaruit bleek dat sommige lyriek niet te vertalen viel. Het leidde tot een gevoelig monument waarin zij proberen artistieke interventies te traceren en voor een breder publiek te ontsluiten, om (herinnering aan) de Rwandese visuele en literaire cultuur levend te houden.

Het is afgelopen maand 25 jaar geleden dat een van de grootste genocides van de vorige eeuw begon. In een periode van 100 dagen, van 7 april tot 15 juli 1994, kwamen naar schatting tussen de 800.000 en 1 miljoen Tutsi’s om. De verstoorde verhoudingen tussen de meerderheid van de Hutu’s en de minderheid Tutsi’s waren oorzaak van dit grootschalige geweld, gemarkeerd door de moord op de Rwandese president Juvénal Habyarimana op 6 april 1994. Voordat hij kon landen in de hoofdstad Kigali werd zijn het vliegtuig beschoten, een gebeurtenis die extremistische politici zagen als aanleiding om lokale bestuurders en de bevolking aan te zetten tot volkerenmoord in een van de grootste genocides van de moderne tijd. Via propaganda-boodschappen, met name op de radio, werd de Tutsi-bevolking geframed als vijand. Een opgedrongen collectieve schuld, scheurde (gemengde) families uit elkaar, waar geen onderscheid tussen mannen, vrouwen en kinderen werd gemaakt: een gruwelijk hoofdstuk in de Rwandese geschiedenis.

Christian Nyampeta, Comprendre et s'exprimer, Perdu, foto Martha Jager/Perdu

Amelia Umuhire, Kwibuka, Perdu, foto Martha Jager/Perdu

Nog steeds heerst er een verlangen naar een ‘horizon zonder verdriet’, waar de titel van het evenement naar verwijst. Het is een Engelse vertaling van Een bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet van de Amsterdamse vrijdenker en lid van de Amsterdamse Spinoza kring, Adriaen Koerbagh, die hij in 1668 publiceerde onder het pseudoniem Vreederijk Waarmond als Algemeen Woordenboek der Bastaard-Woorden. Het woordenboek bevat ongeveer duizend bastaardwoorden afkomstig uit het Grieks, Latijn, Hebreeuws en Frans die vrij en scherpzinnig vertaald zijn, met de bedoeling om de lezer te bevrijden van de dogmatische taal van de kerk en staat. Als gevolg van zijn radicale verlichtingsideeën leefde Koerbagh in ballingschap en overleed hij, één jaar na de publicatie van Bloemhof, in de gevangenis van Amsterdam.

De avond begint met de fieldrecordings van Aurélie Nyirabikali Lierman, die zij opnam in de bergen van Virunga als ode aan het land van haar voorouders. Just Outside the Wombskin (audio, 10 min.) is opgenomen rondom het huis van haar grootvader Kanyoni Ladislas, die onlangs 109 geworden, een van de laatste traditionele prekoloniale jagers en healers. De geluiden resoneren met het berglandschap. De ruisende wind, het uitspreiden van de vleugels van een vogel, fluitende vogels, gemekker van schapen, voor zover ik de geluiden kan identificeren. De vervolgens getoonde experimentele film Mugabo van Amelia Umuhire (ook te zien op de 10th Berlin Biennale) volgt een jonge vrouw die na twintig jaar terugkeert naar haar geboorteland. Umahire onderzoekt in haar werk de relatie tussen persoonlijke verhalen, geleende herinneringen, collectief geheugen, en de hedendaagse omgang met trauma en geschiedenis. Haar eigen ervaring als overlevende van de genocide, samen met haar moeder en zussen, ligt ten grondslag aan haar langdurige onderzoek naar persoonlijke geschiedenissen van de Rwandese genocide.

Het zwaartepunt ligt bij de literariteit, de manier waarop de woorden een verbeelding op gang zetten, voornamelijk door het vertalen van de songteksten van bekende (liefdes)liedjes. Het durven spreken, en het vertalen als manier om grip te krijgen op de complexe en beladen herinnering. Vaak is er een stilte rondom rouw, maar het doorbreken van die stilte kan ook helend werken. Zo ook in Laura Nsengiyumva’s vertaling van Ngukunde Nte? (How Can I Love You?) in de nationale taal van Rwanda, Kinyarwanda, door Liza Kamikazi. Het vertalen van liefdesliedjes leent zich voor het proces van ‘dekolonisatie’ door het gebruik van metaforen, zo vertelt Ngukunde Nte? het verhaal van een onmogelijke relatie tussen twee geliefden. Nsengiyumva is zelf in België opgegroeid in de nasleep van de Rwandese genocide, waar ze Franstalig werd opgevoed. Ze vertelt: ‘I should decolonize myself too, by learning my mother language.’ In haar videowerk hoor je hoe ze het liedje met behulp van haar vader stap voor stap vertaalt, wat iets heel intiems heeft, het lijkt bijna alsof je met haar en haar vader in dezelfde ruimte meeluistert. Opvallend is de universaliteit van de taal Kinyarwanda, anders dan in meeste talen is er geen of weinig onderscheid in gender.

“How to love you, Dear?

How can I love you?

How can I prevent you ever feel sad?

That nothing separates us?

That nothing takes you away.”

De avond sluit af met een lyrische audiovisuele performance van Nyampeta, Comprendre et s’exprimer, met een collage van fragmenten uit schoolboeken die op basis- en middelbare scholen in Rwanda worden gebruikt om Frans te leren. Ik begrijp dat Nyampeta zelf ook Frans heeft geleerd door middel van deze boeken. Met deze fragmenten wil hij aantonen wat voor racistische, misogyne en beledigende ‘humor’ er in de boeken zit, zoals bijvoorbeeld Kuifje in Congo, waar zwarte mensen afgebeeld zijn als sub-menselijke aapmensen buigend voor een blanke tiener. Naast het beeld zingt hij mee met het liedje Izuba Rirarenze (The Sun is Setting) van Vincent Niyigaba. De hele zaal is stil en vol aandacht worden we gezamenlijk herinnerd aan de kracht van muziek, als woorden niet kunnen uitdrukken wat je zag.

Amelia Umuhire, Mugabo, Perdu, foto: Martha Jager/Perdu

Laura Nsengiyumva, Ngukunde Nte?, Perdu, foto: Martha Jager/Perdu

LEES OOK HET INTERVIEW DOOR CHRISTIAN NYAMPETA MET WENDELIEN VAN OLDENBORGH IN Metropolis M Nr 2-2019 Magisch Realism & Venice Biennale 2019 Guide. BESTEL BIJ: [email protected]

Dit weekend is ook werk van Christian Nyampeta te zien tijdens Contour Biennale: Coltan as Cotton in ‘de fase van de volle maan’ in Mechelen.

A Flower Garden of All Kinds of Loveliness Without Sorrow, samengesteld door Christian Nyampeta, met Laura Nsengiyumva, Aurélie Nyirabikali Lierman, Amelia Umuhire & Christian Nyampeta, Perdu, Amsterdam, 10.05.2019

 

 

Nadeche Remst

is kunsthistoricus

Recente artikelen