metropolis m

Korpys/Löffler, World Trade Centre, United Nations Organization, in West Den Haag.

Het kunstenaarsduo Andree Korpys en Markus Löffler maakt van de oude Amerikaanse ambassade in Den Haag een prikkelende broedplaats voor paranoïde gedachtenspinsels. Vanavond (donderdag 22.8.2019 om 20 uur verzorgen ze een artist talk)

Denkend aan het fenomeen paranoia doemt bij mij gelijk een schimmig figuur op: James Jesus Angleton. Een man met twee gezichten. Als jonge dichter had hij goed contact met modernistisch zwaargewichten zoals T.S. Eliot en Ezra Pound. Angleton zou echter de geschiedenisboeken ingaan als het hoofd van de contraspionage van de CIA. Nadat hij ontdekte dat bevriende Britse spionnen Russische mollen bleken te zijn, werd hij steeds wantrouwiger. Met zijn waanvoorstelling sleurde Angleton de geheime dienst mee in een visie op de wereld als een onuitputtelijke bron van deceptie en gevaar.

De geest van Angleton waart rond in de tentoonstelling The Vault die het intrigerende werk van het Duitse kunstenaarsduo Korpys/Löffler samenbrengt in de voormalige Amerikaans ambassade in Den Haag. Misschien dat Angleton in de hoogtijdagen van de Koude Oorlog het gebouw van Marcel Breuer wel bezocht heeft. Toch leven wij nu in een ander tijdsgewricht waarin het communisme is overwonnen en het kapitalistische westen oppermachtig is. Waarom zouden we nog paranoïde zijn?

Je merkt dat Korpys/Löffler, die werk maakten in de periode waarin de Amerikaanse hegemonie onbetwist was, instinctief aanvoelen dat de Koude Oorlog-mentaliteit nog steeds voortleeft. In hun stijl en methoden grijpen ze terug op een soort clandestiene sfeer die past bij een onophoudelijke geheime oorlog. Neem bijvoorbeeld de bijna archeologische fotoserie The Vault (2019) waarin zij uitvoerig een geheime ruimte van de ambassade documenteren. De foto’s tonen op het eerste gezicht nietszeggende objecten of details van het interieur. Maar met de wetenschap dat dit een afgeschermd deel is van het gebouw, krijgt elke foto een heel andere betekenis. Opeens ben je een spion die zoekt naar verbanden en bewijs.

Dit effect komt steeds terug als je door de verschillende kamers van de ambassade loopt en verrast wordt door een filminstallatie of een reeks foto’s. Korpys/Löffler plaatsen je constant in de positie van een oplettende ontcijferaar, argwanende bureaucraat of bange burger. Dat is misschien nog het meest voelbaar in de drie films die deel uitmaken van de installatie Personen, Institutionen, Objekte, Sachen (2014) die ook veel van zijn kracht ontleent aan de opstelling in de donkere en ietwat sinistere kelder van het gebouw.

Op drie schermen wordt een film geprojecteerd die vanuit verschillende camerastandpunten het hoofdkwartier van de Duitse inlichtingendienst en andere geheimzinnige locaties laat zien. Het is een verboden daad om het beschermde gebouw te filmen en de beelden van Korpys/Löffler hebben ondanks de saaie banaliteit van het moderne kantoor iets spannends.

Shots van het hoofdkwartier wordt afgewisseld met close-ups van objecten zoals een sigarettenpeuk of een weggooide notitie die op straat is gevonden. Op de geluidsband horen we hoe er steeds gebeld wordt met overheidsinstanties die betrokken zijn bij de staatsveiligheid. Geautomatiseerde berichten en wachtdeuntjes komen voorbij waarna de beller een cryptische boodschap achterlaat die bestaat uit een beschrijving van een object, de vindplaats en de datum. Het is een methodiek die je in een spionageroman van John le Carré zou verwachten. Codeberichten die routineus worden gerapporteerd aan afwachtende superieuren. Korpys/Löffler spelen echter een spelletje met de dubieuze werkwijzen van deze organisaties die ons constant in de gaten houden vanuit het idee dat zij ons beschermen. De prijs van die voortdurende waakzaamheid is dat alles verdacht kan zijn. Paranoia kan immers alleen bestaan in een ‘normale’ toestand waarin de gefantaseerde angsten zich nog niet tastbaar hebben gemanifesteerd.

[blockquote]De foto’s tonen op het eerste gezicht nietszeggende objecten of details van het interieur. Maar met de wetenschap dat dit een afgeschermd deel is van het gebouw, krijgt elke foto een heel andere betekenis. Opeens ben je een spion die zoekt naar verbanden en bewijs

Korpys/Löffler, The Nuclear Football, in West, Den Haag.

Beeld van de fotoserie The Vault (2019) van Korpys/Löffler zoals gezien van buiten.

Die sluimerende en kwaadaardige spanning verscholen in het leven van alledag ervaar je ook in de super 8-films (1997) die in verschillende kleine kamers op de eerste verdieping te zien zijn. Ze ogen als grofkorrelige vakantiefilmpjes die markante gebouwen in de Verenigde Staten vastleggen zoals het World Trade Center, het hoofdkantoor van de Verenigde Naties en het Pentagon. Het kunnen net zo goed opnames zijn van een vijandelijke geheime agent of een terrorist die zich voorbereidt op een aanslag. De korreligheid van de films doet denken aan de meest beruchte home movie: de Zapruderfilm. Wat begon als een onschuldige registratie van het bezoek van John F. Kennedy aan Dallas werd een schokkende getuigenis van de moord op de Amerikaanse president.

Tegenover de ouderwetse look van de super 8-films staan een aantal werken die gebruik maken van digitale film en geschoten zijn vanuit een vrij statisch en weids perspectief. Echokammer (2018) is een lange film die op een grote scherm in een donkere ruimte te zien is. Het legt de G20-top in Hamburg vast waar wereldleiders bij elkaar komen. De nadruk ligt op wat er achter de schermen gebeurt en je ervaart hoe groots en druk deze topbijeenkomst is. Omineuze muziek zorgt voor een specifieke lading waarmee Echokammer gaat lijken op klassieke paranoiathrillers zoals The Parallax View (1974). In die film komt een journalist op het spoor van een schimmig bedrijf die moordenaars conditioneert voor de Amerikaanse overheid. De weidse shots leggen de nadruk op moderne en kille architectuur. Een decor voor complotten en aanslagen. Die dreiging is ook voelbaar in Echokammer ook al is het geen fictie en zien we Angela Merkel en Recep Tayyip Erdoğan toespraken houden.

Een spion zoekt immers net als een kunstenaar of poëet ook naar verbanden en associaties die een geheime of dieperliggende betekenis achter de werkelijkheid blootleggen

Angleton zei ooit eens: “Deception is a state of mind—and the mind of the state.” De geest van de staat blijkt na het zien van deze tentoonstelling nog steeds wantrouwig. En je kunt constateren dat Korpys/Löffler een sterke verwantschap hebben met dichter-spion Angleton. Een spion zoekt immers net als een kunstenaar of poëet ook naar verbanden en associaties die een geheime of dieperliggende betekenis achter de werkelijkheid blootleggen. In de normaalste dingen zit iets verscholen, maar of dat nu schoonheid is of het ultieme kwaad, hangt van je wereldbeeld af. Korpys/Löffler laten je proeven van die paranoïde geest die overal gevaren ziet, maar ook ten onder gaat aan een verstikkende visie die uiteindelijk alles overheerst.

Deze recensie is eerdre geplaatst op 2.7.2019

Korpys/Löffler – The Vault, West, Den Haag, te zien t/m 1 september 2019 (op 22.8.2019 verzorgt het duo een artist talk)

George Vermij

is criticus en journalist

Recente artikelen