metropolis m

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

Shadow Archive is het nieuwe werk van Fiona Tan. Twee jaar lang verdiepte zij zich in het Mundaneum: een archief dat alle kennis ter wereld moest gaan bevatten. Het werk is in het MAC’s Grand Hornu te Bergen te zien en geeft een zeldzaam inkijkje in de gedachtewereld van de najagers van deze aan waanzin grenzende ambitie.

Tan werkt al langer met bijzondere collecties, weet de mooiste te vinden en zich daar uitgenodigd te krijgen om ze te bestuderen. Het Mundaneum is opgericht in 1910 om alle kennis ter wereld te gaan verzamelen. Een monsterproject. Paul Otlet en Henri La Fontaine ontwikkelden daartoe het gehanteerde Universal Decimal Classification (UDC) –  nog altijd de standaard voor archivering. De vuistdikke handleiding die zij in 1905 opstelden telt al zo’n tweeduizend pagina’s. Uiteindelijk koppelden en classificeerden ze zestien miljoen kaartjes op de meest uiteenlopende feiten. Alles netjes genummerd en weggestopt in kaartenbakken. Le Corbusier schoof nog bij hen aan tafel toen het idee ontstond er een stad omheen te bouwen.

Het plan raakte in het slop. De Tweede Wereldoorlog naderde, geld werd een probleem, het archief sloot zijn deuren, moest verhuizen en werd ingehaald door de technologie. Achter gesloten deuren werkte Otlet onverstoord verder tot zijn dood in 1944.

Sinds 1993 bevindt het Mundaneum zich in Bergen in België, vlakbij de Franse grens. Het wordt wel ‘het papieren Google’ genoemd. In 2012 ging het zelfs een partnerschap aan met Google – ondertussen bouwde Google enorme serverfarms in de omgeving, en investeerde daarin zeker 1.6 miljard euro.

De tentoonstelling Shadow Archive van Tan vindt plaats in het MAC’s Grand Hornu zo’n 10 km verderop, een voormalig mijnbouw complex, en net als het Mundaneum UNESCO erfgoed.

Het cirkelvormige gebouw van MAC’s leidt je eerst langs Depot (2015) waarvoor Tan werkte met de natuurhistorische collecties uit Leiden en Berlijn. Het videowerk evoceert de fascinatie met de zee en het onbekende. Zeebeesten, opgezet en in glazen potten sterk water, zijn de stille getuigen van de ontdekkingsreizen die hieruit ontstonden.

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

Verderop in de tentoonstelling is Inventory (2012) te zien. Deze video-installatie verbeeldt met zes projecties de ruimtelijke, meerduidige, labyrintische blik van de Engelse architect Sir John Soane, zoals bezoekers van diens fascinerende huis in Londen deze nog altijd kunnen ervaren.

De twee werken zijn exemplarisch voor de methode die Tan telkens weer hanteert. Als een shapeshifter belichaamt zij de collectioneur die zij onderzoekt. Anders gesteld, zij gebruikt de collectie als de buikspreekpop. Ze stort zich op enorme hoeveelheden materiaal, selecteert, associeert en vervlecht wat zij tegenkomt met beelden, verhalen en dialogen. Dit vertaalt zij naar contemplatief videowerk. Het werk is niet een kritische verhandeling over de collecties, hun geschiedenissen en relevantie. Eerder toont Tan de collectie als een anachronistisch overblijfsel van een ongrijpbaar wordende visie, gedreven door de nieuwsgierigheid en fascinatie als ware die universeel menselijk.

Het nieuwe werk Shadow Archive vormt daarop geen uitzondering. Achterin een grote, lange zaal is de video te bekijken. Het is een volledig digitale rendering zonder geluid, enkel in grijstinten. De filmloop neemt je mee in een koepelvormig glazen gebouw dat vol staat met enorme archiefkasten. Het roept een gevoel van verlorenheid op, en onderstreept het archief, ietsje clichématig, als dood en verlaten. Onwillekeurig denk ik aan de serverfarms, even verderop, waar eindeloze rijen zwarte kasten het internet herbergen.

De kijker – door de lens van een afwezige camera – doolt rond in dit oneindige verlaten gebouw, zweeft langs de kasten en daalt vervolgens af naar een benedenverdieping met nog meer archiefkasten. Hier en daar wordt de afwezige mens zichtbaar door een kaartenbak die verloren op de grond ligt. Net als de film zelf heeft het gebouw geen begin of einde. Het roept een gevoel van duizeling op, als een borgesiaanse bibliotheek.

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

Shadow Archive’s grootste verdienste schuilt overigens niet in de film, maar in de enorme installatie die daarbij getoond wordt. Daarvoor maakte Tan een selectie uit de collectie van het Mundaneum. Niet uit de kaartenbakken, maar uit de persoonlijke aantekeningen van Otlet zelf. Uitgestald in een imponerende rij van dertien vitrines geeft het een zeldzaam kijkje in het brein van Otlet. Zodra je begint met kijken komt het geheel tot leven. Kinderlijke, fantasierijke tekeningen – als geschetst in spontane bezetenheid – liggen naast secuur uitgewerkte diagrammen waarin alles obsessief genummerd en gerangschikt wordt. Hoe langer je kijkt, hoe dieper je het konijnenhol in tuimelt.

De rol van Tan als samensteller kan niet worden onderschat. Wie zich bedenkt dat zij selecteerde uit 1.500 archiefdozen, elk gevuld met meer dan honderd pagina’s aan notities, snapt hoezeer zij van invloed is. Een belangrijk thema dat zij hieruit opviste is de cirkel. Die tonen zich in de aantekeningen als diagrammen, ronde gebouwen en de wereld zelf.

Fiona Tan, Shadow Archive, installatie MAC Gran Hornu, 2019

In Shadow Archive komen ze steeds weer terug: in de vorm van het archief uit de film, de beweging van de camera, zelfs in de rondgang van het MAC’s. Tan verbindt het geheel bovendien aan een cirkelvormige schets uit The Art of Memory (1966) van Frances A. Yates, gebaseerd op het mnemonische systeem waarvoor Giordano Bruno op de brandstapel belandde toen hij het in 1582 publiceerde.

Tan maakte een aantal eigen cirkeldiagrammen, groot uitgevoerd op papier. Zo trekt ze het modernistische denkpatroon van Otlet door naar de zestiende evenals de eenentwintigste eeuw. Niet alleen wordt hierdoor een verre oorsprong duidelijk, ook laat het nogmaals de vervreemding zien die valt te herkennen in het streven van La Fontaine en Otlet; het idee van kennis als een statisch en afgebakend terrein, weergegeven in cirkels – hoe rationeel dan ook – krijgt haast iets esoterisch, zeker in vergelijking met gangbare hedendaagse visies die de werkelijkheid beschrijven als vloeibaar, of een eindeloos, zich steeds veranderend rizoom.

De link naar Google’s serversfarms is dan misschien toch niet zo gek; het is immers juist de overvloed aan beschikbare informatie die het idee van statische, absolute kennis aan het wankelen brengt, en uiteindelijk zelfs het waarheidsbegrip onderuit haalt? Wie wil leest daarin de kritische noot.

Fiona Tan, Shadow Archive, MAC Gran Hornu, Mons/Bergen, 7.4 t/m 1.9.2019

Floor van Luijk

Recente artikelen