metropolis m

Installatie Gustafsson & Haapoja gespigeld in ramen van het paviljoen

Met lood in de schoenen begaf Zoë Dankert zich naar het prachtig gelegen paviljoen van Zone2Souce in het Amstelpark. Het geluidswerk van Gustafsson & Haapoja van varkens op de fabrieksboerderij is op papier niet echt een lokkertje. Maar de confrontatie valt mee en levert enkele scherpe inzichten op.

Zestien speakers staan keurig verdeeld opgesteld in Zone2Source. Verder is de lichte ruimte leeg. Langs de grote ramen komen zaterdagjoggers en wandelaars voorbij. Het Amstelpark baadt in zacht oktoberlicht. De geluiden die je binnen hoort roepen echter een claustrofobische, donkere ruimte op. Je hoort gepiep, gesnuif en machinaal gestamp. Lijven die op elkaar botsen. Metaal dat op metaal valt. Mechanisch gesis. Een knorrend gegrom stijgt op. Paniek reist door de ruimte, zwelt aan, valt even stil en vangt weer van voren af aan.

De geluidsinstallatie Waiting Room is een werk van kunstenaarsduo Gustafsson & Haapoja – kunstenaar Terike Haapoja en schrijfster Laura Gustafsson – waarvoor ze samenwerkten met geluidsontwerper Jaakko Autio. De audio die je hoort is een drie minuten durende geluidsopname van een groep opeengepakte varkens die de nacht doorbrengen in een speciale ruimte voordat ze de volgende dag geslacht zullen worden. Je ziet de dieren nergens. Ze zijn onzichtbaar gemaakt, net zoals ze hun hele leven verborgen in megastallen hebben doorgebracht. De zaaltekst vertelt hoe ze in dit geluidswerk terug lijken te keren als rusteloze geesten.

Ik vind het ijzingwekkend om te merken hoe goed ik me ongemerkt weet af te sluiten voor de doodsangsten van de varkens. Nu ik de dieren niet zie maar enkel hoor, kunnen mijn ogen afdwalen naar het idyllische park in de zon. Mijn hersenen lijken daar de aandacht op te vestigen. Ik vraag me of mijn reactie een soort afstomping van de horrorverhalen en -beelden uit de bio-industrie is, een symptoom van onze beeldgeoriënteerde samenleving of een reflex van zelfbescherming – of allemaal tegelijk. Ik probeer aandachtiger te luisteren. Een varken gromt in de andere hoek, ik loop naar het doodsbange dier toe en daarna met het geluid mee door de installatie terwijl ik me probeer in te beelden hoe de ruimte die ik hoor eruit zou hebben gezien. Het moet krap zijn geweest, de lijven opeengepakt. De paniek is haast tastbaar. Zouden ze aanvoelen wat ze te wachten staat?

De tentoonstellingsruimte is even klinisch en kaal ingericht als ik me megastallen of slachthuizen voorstel. Die inrichting lijkt ook een weerspiegeling te zijn van de utilitaire houding jegens varkens en ander vee. Het leven van het dier heeft enkel een economische waarde en dus heeft het zin de ruimtes waarin die dieren verblijven tijdens hun korte leven zo efficiënt mogelijk in te richten (lees: stop zoveel mogelijk dieren in een ruimte). Dat daarbij het lijden van de dieren wordt verergerd, lijkt voor velen irrelevant. En hoe blij de gemiddelde consument ook het goedkope vlees in zijn boodschappenkar laadt, zijn geweten lijkt niet te willen worden geconfronteerd met de kwaadaardige realiteit achter de ‘vriendelijke’ prijs. Wat zich precies afspeelt in megastallen en slachthuizen wordt aan het zicht van de burger onttrokken.

Het paviljoen van Zone2Source in het Amstelpark

Gustafsson & Haapoja, Wainting Room, Zone2Souce, Amsterdam

In de tweede zaal wordt een videoprojectie getoond die woorden geeft aan wat de audiodocumentatie laat horen. Terror Archive is een historische uiteenzetting van de betekenis van terreur en terrorisme aan de hand van (etymologie)woordenboekdefinities. Opvallend is de afwezigheid van de niet-mens in deze definities. De definities van terreur en terrorisme gaan over groepen die met gewelddadige acties hun eisen aan de regering overdragen, of over regeringen die hun bevolking met terreur in de hand houden. Het huidige gebruik van het woord stamt af van de zogenaamde Terreur, de periode tussen 1793 en 1794 ten tijde van de Franse Revolutie waarin de guillotine zoveel hoofden van lichamen scheidde. Die allereerste zogeheten Terreur was een efficiënte en ongelofelijk wrede wijze om een idee na te jagen. In de woordenboekdefinities zijn zowel degenen die angst zaaien als degenen die daardoor geraakt worden, mensen. Dieren zijn de grote afwezigen; ze komen niet voor als mogelijke daders óf slachtoffers van terreur.

Door de twee werken samen tentoon te stellen, geeft Terror Archive een interessante tweede laag aan Waiting Room. Na het zien van de videoprojectie vertoont de situatie van de lijdende varkens grote gelijkenissen met terreur. Wat Terror Archive ook laat zien, is dat terreur een mechanisme is dat door (of tegen) de staat in werking wordt gesteld. In het geval van de bio-industrie lijkt dat niet anders. Hoe anders zou veeteelt worden vormgegeven als de staat niet langer enkel vanuit het welzijn van de mens denkt? Of als het dier een politieke stem wordt toegekend?

Gustafsson & Haapoja, Museum of Nohumanity

Hoe kunnen we politieke en ethische relaties aangaan met niet-mensen? Dit vraagstuk vormt de rode draad in het werk van Gustafsson & Haapoja. De zaaltekst formuleert het als volgt: ‘Waiting Room […] is onderdeel van Gustafsson&Haapoja’s jarenlange onderzoek naar de waardesystemen van instituties en hoe deze veranderen als niet de mens maar het leven centraal komt te staan.’ Eerder maakte het duo The Museum of Cattle: een tentoonstelling waarin ze de geschiedenis weergaven zoals die door vee gezien zou kunnen worden. The Trial is een ander werk van Haapoja; het is gebaseerd op een waargebeurde rechtszaak waarin mensen veroordeeld werden die wolven hadden vermoord onder het mom hun kinderen te beschermen. In een geënsceneerde rechtszaak verkent Haapoja hoe het rechtssysteem verandert als we dieren een stem geven of als rechtspersonen zien.

In de eerste zaal zwelt paniekerig gesnuif aan. Een varken krijst, ik hoor machines zoemen en sissen. Dan keert de rust terug in de zaal. Het is doodstil. Na het zien van Terror Archive doet die plotselinge stilte me denken aan de stilte die moet zijn gevolgd op het neerkomen van de guillotine tijdens de terreur van de Franse revolutie. Al schijnt daarna vooral een krijsend gejuich uit het publiek te zijn opgestegen (naast een voortdurend getik van breinaalden). Misschien is die lugubere vreugde te vergelijken met het innerlijk gejuich van de consument voor een vitrine goedkoop vlees.

Waiting Room, Gustafsson & Haapoja, Zone2Source, Amsterdam, te zien t/m 10.11.2019

Zoë Dankert

schrijft

Recente artikelen