metropolis m

Wolfgang Tillmans, overzicht ‘Today Is The First Day’ in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Ook in België kun je weer naar tentoonstellingen. De tentoonstelling Today is the first day van Wolfgang Tillmans in WIELS in Brussel is opgezet als een groot en ogenschijnlijk ongeorganiseerd visueel web, waarin zijn veelzijdige onderzoek naar fotografische realiteit in steeds nieuwe dwarsverbanden naar voren komt.

Geen zacht geroesemoes of klinkende kopjes koffie in de oude brouwzaal, maar een met pijlen aangegeven looproute die inkomende en uitgaande bezoekers op veilige afstand van elkaar vanaf de entree, langs de kassa, en door de tentoonstellingszalen weer naar buiten leidt. Today Is The First Day is een onbedoeld toepasselijke titel voor de overzichtstentoonstelling van Wolfgang Tillmans in WIELS die tot 16 augustus te bezoeken is.

Voor de eerste solotentoonstelling in België van de Duitse fotograaf zijn twee van de drie verdiepingen gereserveerd. De eerste zaal op de derde verdieping heeft alles weg van een conventioneel overzicht van een veelzijdig en vruchtbaar fotografisch oeuvre. Tillmans’ werk wordt gekenmerkt door een non-hiërarchisch bespelen van zoveel mogelijk registers die raken aan de fotografie: intieme kiekjes uit subculturen hangen naast schilderachtige, abstracte doka-experimenten. Kenmerkend voor Tillmans’ werk is zowel de variëteit aan onderwerpen, genres en opname- en afdruktechnieken, als de wisselende formaten, dragers en presentatiewijzen: terwijl een bescheiden afdruk van een gesneden peer bijvoorbeeld netjes is ingelijst, hangt een enorme afdruk van de beeldruis van een televisiescherm zogenaamd achteloos met clipjes aan de muur. 

De rest van de derde verdieping is een wandeling langs audiovisuele uitstapjes van de fotograaf. Tillmans maakt al langer elektronische muziek. In een speciaal voor WIELS ingerichte drievoudige videoprojectie fungeren zijn nummers als soundtrack van video’s die steeds in verschillende gedaanten naast en tegenover elkaar worden geprojecteerd. Hoewel de associatieve relaties en de onderwerpen van sommige video’s verwijzen naar zijn fotowerken, mist het geheel door het dwingende verloop van een filmische sequentie de typerende vrije interpretatie waartoe zijn foto’s juist uitnodigen. Ook het essayistische audiowerk I want to make a film (2018), dat te beluisteren is in de nis van het gebouw en soortgelijke materie behandelt als zijn fotografie, overtuigt nauwelijks. Tezamen zouden de excursies kunnen dienen als een annotatie op Tillmans’ fotografisch universum, maar daarvoor worden ze te prominent als zelfstandige werken gepresenteerd.

Wolfgang Tillmans, Pear Cut, 2019, © the artist, courtesy Galerie Buchholz, Berlin/Cologne, Maureen Paley, London, David Zwirner, New York, Galerie Chantal Crousel, Paris

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Een verdieping lager krijgt het fotografische oeuvre wel alle ruimte. Op het eerste gezicht hebben de foto’s van Tillmans altijd iets weg van wat men in de muziek easy listening noemt. De meeste foto’s zijn ondanks hun soms onverbloemde directheid betrekkelijk aangenaam om naar te kijken en ademen een eenvoud die doet vermoeden dat de fotograaf moeiteloos te werk gaat. De schijn van een ongecompliceerde productie vertoont een duidelijke parallel met de snelheid en het gemak waarmee fotografie in ons alledaagse leven een rol speelt, en staat in schril contrast met de complexe technologie die erachter schuilgaat. Tillmans’ werk is onmogelijk los te zien van de copieuze inzet van beeldmateriaal en de technologische ontwikkelingen die deze beeldenstortvloed faciliteren. Maar eerder dan een waardeverlies van het individuele beeld te bekrachtigen, ligt de nadruk bij Tillmans’ foto’s telkens op de manier waarop betekenis en waarde tot stand komen.

Dat elke foto in de tentoonstelling is voorzien van een titel is precies een indicatie dat ze er allemaal toe doen. De democratisering van de fotografie komt terug in deze ontkenning van rangorde. Desondanks ontlenen de foto’s hun betekenis aan het grotere, ongeorganiseerde visuele web waarin ze hangen, dat zowel gevormd wordt door je eigen visuele bagage als bezoeker, als door de uiteraard niet onwillekeurige dwarsverbanden die ontstaan door de fotocombinaties aan de muur. Welke relatie heeft een afgesneden varkenskop met het kruis van een man, en wat hebben non-figuratieve kleurtableaus te maken met politieke demonstraties of persoonlijke portretten? Staan meer onomwonden artistieke experimenten op gelijke voet met tijdschriftuitsnedes of momentopnames uit iemands privéleven? Is een foto meer waard wanneer het kunst is? De fotowanden functioneren als een organisch geheel waarin de afzonderlijke foto’s en hun onlosmakelijke samenhang een wederzijds afhankelijke betrekking aangaan en een aanzet tot nadenken vormen.

De foto’s ontlenen hun betekenis aan het grotere, ongeorganiseerde visuele web waarin ze hangen, dat zowel gevormd wordt door je eigen visuele bagage als bezoeker, als door de uiteraard niet onwillekeurige dwarsverbanden die ontstaan door de fotocombinaties aan de muur

Het steeds groeiende archief waaruit Tillmans zijn fotowerken selecteert contrasteert in dat opzicht met veel directe fotografie, waar nogal eens de neiging tot verzamelkunst prevaleert doordat foto’s thematisch functioneren binnen een serie. Tillmans gaat echter wel degelijk in series te werk. Met name zijn abstracte werken, die nagenoeg allemaal een onderzoek zijn naar de mechanische en chemische procédés van de fotografie, en zogezegd naar niets anders verwijzen dan zichzelf, komen serieel tot stand. 

Neem bijvoorbeeld de abstracte Freischwimmer-serie, waarin Tillmans experimenteert met lichtbronnen in de donkere kamer. De monumentale afdrukken doen denken aan inkt- of pigmentoplossingen in vloeistof. De lijnen en stroken die zijn ontstaan lijken te zweven in een driedimensionale ruimte en lijken aldus beweging te insinueren. Enerzijds alluderen de abstracties aan een soort kosmische oneindigheid, anderzijds benadrukken ze hun letterlijke oppervlakkigheid middels de esthetiek van een fotogram. Als toeschouwer heb je tegelijkertijd wel én niet door dat je tegenover een foto staat. Hetzelfde verwonderende effect en ook vergelijkbare motieven als ontwikkel- en drukprocessen, staan bijvoorbeeld centraal in zijn inmiddels iconisch geworden Paper Drops, of zijn Silver– en Lighter-reeks. 

Wolfgang Tillmans, Freischwimmer 231, 2012, © the artist, courtesy Galerie Buchholz, Berlin/Cologne, Maureen Paley, London, David Zwirner, New York, Galerie Chantal Crousel, Paris

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Nochtans worden deze series nooit als dusdanig afzonderlijk gepresenteerd. Juist de combinatie van bijvoorbeeld een monumentale, schilderachtige voorstelling met de intimiteit van een portret en de grofheid van een reeks fotokopieën creëert een veelvoud aan gedachten en referenties en maakt dat Tillmans’ werk blijft boeien. In plaats van foto’s te groeperen rondom eenduidig afgebakende onderwerpen is de gemene deler doorheen Tillmans’ werk simpelweg fotografische realiteit. Deze komt zowel naar voren in zijn abstracte werken, als in de verbanden die ontstaan binnen de composities aan de muur, als in de dingen die Tillmans fotografeert, zoals bijvoorbeeld een groeve waarin mineralen gedolven worden die het papier bedekken waarop Tillmans zijn beelden afdrukt.

Maar hoe actueel is de fotografische realiteit die Tillmans ons voorschotelt nu? Today Is The First Day klinkt met terugwerkende kracht vooruitziend in een wereld waar alles hetzelfde en toch anders is. Na een financiële mokerslag van jewelste is de heropening van culturele instellingen een miniem gewin. Met zijn in 2017 opgerichte stichting Between Bridges probeert Tillmans op dit moment zelf eveneens steun te bieden aan muziekhuizen, culturele instellingen, nachtclubs en andere particuliere instellingen die door de huidige crisis bedreigd worden. 2020Solidarity is de titel van een initiatief waar meer dan vijftig gerenommeerde kunstenaars ieder één poster ontwerpen die door culturele instellingen kunnen worden aangeboden als tegenprestatie voor een donatie van €50. De opbrengst komt volledig ten goede aan de betreffende instelling. Kunstenaars als Mark Leckey, Marlene Dumas, Jeff Koons, Luc Tuymans, Andreas Gursky en Tillmans zelf hebben reeds bijgedragen. 

Juist de combinatie van bijvoorbeeld een monumentale, schilderachtige voorstelling met de intimiteit van een portret en de grofheid van een reeks fotokopieën creëert een veelvoud aan gedachten en referenties en maakt dat Tillmans’ werk blijft boeien

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Wolfgang Tillmans, overzicht 'Today Is The First Day' in WIELS, 2020, foto: Philippe de Gobert

Zulke betrokkenheid mag verwonderen gezien het ogenschijnlijk apolitieke karakter van Tillmans’ fotowerk. Toch is het engagement van de kunstenaar geen dissonante uitstap. Naast zijn carrièrelange inzet voor LHBTI-rechten en aanverwante thema’s ontwierp Tillmans voor BetweenBridges de afgelopen jaren politieke postercampagnes rondom de Europese, Duitse en Engelse verkiezingen. Waar hij zich binnen zijn kunstpraktijk verre houdt van resolute stellingnamen lijkt de kunstenaar zich bewust dat de politieke realiteit anno 2020 om meer vraagt. Daarmee is Tillmans’ politieke bewustzijn een stuk interessanter dan zijn kunstzinnige pogingen in niet-fotografische disciplines, omdat zijn fotografie nog altijd genoeg heeft aan zichzelf en in steeds nieuwe gedaanten telkens opnieuw blijft fascineren.

‘Today Is The First Day’ is nog t/m 16 augustus te bezoeken in WIELS, op reservering

Bas Blaasse

is schrijver, filmmaker en redacteur bij HART magazine

Recente artikelen