metropolis m

Viviane Sassen, Leïla, 2019, digital print on canvas, foto de auteur

Op uitnodiging van Versailles maakte Viviane Sassen vorig jaar nieuw werk binnen de muren van het beroemde paleis. Ze fotografeerde jongeren uit de stad in de pompeuze interieurs om zo hedendaagse thema’s van seksisme, racisme, erotiek en macht met historische verhalen te verweven. Sassen onthult en verhult in een spel dat op de problemen stuit waarmee het wil afrekenen.

Een metersgrote foto van een jong meisje vult de eerste zaal van Viviane Sassens tentoonstelling in Huis Marseille. Leïla houdt haar gescheurde spijkerjasje zo voor haar lichaam dat slechts een klein deel van haar zwarte huid zichtbaar is. Het jasje, de zilverkleurige vlechtjes en de zwarte netpanty steken af tegen het pompeuze, met bladgoud bewerkte interieur van de monumentale paleiskamer van Versailles waar het meisje zich in bevindt. 

Venus and Mercury koppelt de fotoreeks die Sassen vorig jaar in Versailles maakte aan de geschiedenis van Huis Marseille. Ieder jaar geeft Versailles een andere kunstenaar de kans iets met de ruimtes van het paleis te doen. In 2019 werd Sassen, samen met vier andere internationale fotografen, onder wie Nan Goldin en Martin Parr, uitgenodigd te reflecteren op de geschiedenis van het Paleis van Versailles. Voor deze jaarlijkse hedendaagse kunsttentoonstelling, Visible/Invisible, dook Sassen in de verhalen van de zeventiende- en achttiende-eeuwse hofcultuur in Versailles. Om de prestigieuze plek tegenwicht te bieden fotografeerde ze tienermeisjes (zoals Leïla) afkomstig uit de stad Versailles in de verschillende stijlkamers.

Het tekstbordje naast de foto van Leïla vertelt over La Mauresse de Moret, ofwel ‘de zwarte non van Moret’. Haar naam was Louise-Marie-Thérèse, een vermoedelijk buitenechtelijke en daarom geheim gehouden dochter van Maria Theresia van Oostenrijk (zeventiende-eeuwse koningin van Frankrijk en echtgenote van Lodewijk XIV). Ze kreeg de voornamen van koning en koningin. Het verhaal gaat dat ze als baby verwisseld zou zijn met een witte baby om een schandaal te voorkomen. In het bijschrift staat dat de koning de bastaarddochter jaarlijks 300 pond toeschreef als smartengeld.

In Huis Marseille biedt het verhaal over ‘de zwarte non van Moret’ een specifieke, maar toch niet helemaal te duiden context aan de foto van Leïla. Ik vraag me af waarom Sassen het verhaal naast de foto van het meisje plaatste. Zou het meisje dat Sassen fotografeerde ‘de zwarte non’ verbeelden? Na wat speurwerk lees ik dat ‘de zwarte non’ hoogstwaarschijnlijk de dochter was van de koning zelf. En niet zeer onwaarschijnlijk had hij ook een tweede geheime dochter. Het ‘portret van de zwarte non’ hangt in de Parijse Bibliothèque Sainte-Geneviève, zonder naam en zonder context. Een stuk historische rariteit van een anoniem gehouden zwarte vrouw, blijft ook hier in Huis Marseille geheimzinnig.

[blockquote]Om het prestigieuze Versailles tegenwicht te bieden fotografeerde Sassen tienermeisjes afkomstig uit de stad Versailles in de verschillende stijlkamers

Viviane Sassen, Sweet Tongue, 2019, digital print on art paper

In een ander werk heeft Sassen hetzelfde meisje vastgelegd, ditmaal in een dieprood broekpak, omringd door kleurrijke bloemen en nonchalant spelend met haar zilveren vlechtjes. Vooralsnog is het juist het beeld Leïla dat indruk maakt – niet alleen door de grootte – maar vooral door de moderne aanblik, de ‘rebelse’ uitstraling van het meisje en de manier waarop het meteen de thema’s van (verboden) liefde, racisme en macht die door de hele tentoonstelling heen lopen aankaart. 

Beelden als deze laten meteen zien dat het werk van Viviane Sassen zowel in de modewereld als in de beeldende kunst thuishoort: een interessante tweeledigheid die Sassen al jarenlang in stand weet te houden, maar die ook bijdraagt aan de soms ambigue esthetisering van lichamen die meermaals onder vuur heeft gelegen. Sassens fotografie van zwarte lichamen, zoals hier dat van Leïla, is regelmatig bekritiseerd omdat het het zwarte lichaam objectiveert, de figuren niet iemand maar vooral lichaam laat zijn. 

Sassen stelde zich in reactie bewust ervan te zijn hoe een camera in de handen van een witte vrouw in Afrika als machtsobject kan functioneren, maar vindt ook dat de geformuleerde kritiek tekort schiet: ze zet zich immers al 25 jaar in om de onderrepresenatie van zwarte modellen in de modewereld tegen te gaan, en doet dit juist door zwarte modellen te fotograferen. Wat op zichzelf natuurlijk te waarderen valt, maar in het licht van het huidige gesprek over de noodzaak van de kunstwereld om te dekoloniseren, nog geen afdoende repons biedt. Een zeker ongemak bij de geschetste verhoudingen tussen zwart en wit blijft daardoor bestaan. 

In het licht van het huidige gesprek over de noodzaak van de kunstwereld om te dekoloniseren, blijft een zeker ongemak bij Sassens geschetste verhoudingen tussen zwart en wit bestaan

Viviane Sassen, Mimicry, 2019, digital print on art paper

Viviane Sassen, Syph #01P, 2019, digital print on archival art paper

Viviane Sassen, Casino, 2019, digital print on art paper; ink

De solotentoonstelling laat nieuw werk, een video-installatie, ruimtelijke installaties en met stift en verf bewerkte foto’s zien. De titel van haar tentoonstelling, Venus & Mercury, krijgt in de Rode Stijlkamer van Huis Marseille een onverwachte dubbelzinnigheid. Er hangen drie bewerkte foto’s van metalen neusprotheses aan de wand. De protheses werden in de zeventiende eeuw gedragen om het indeuken van de neus als gevolg van de geslachtsziekte syfilis te verbergen. De woordspeling ‘een nacht met Venus, een leven met Mercurius’ refereert naar de behandeling van syfilis met kwik, ‘mercure’ in het Frans. Als je in de ruimte omhoog kijkt, kun je de mythologische vertelling van de ontmoeting tussen Venus, godin van de liefde, en Mercurius, god van de handel, aflezen in het plafondstuk van Johannes Voorhout uit 1720. Het iconografische programma, het idee dat de relatie tussen Mercurius (handel) en Venus (liefde) voor vrede en voorspoed zou zorgen, wordt door de opgeblazen foto’s van de kunstneuzen door Sassen in een ander daglicht geplaatst.

Het zijn dubbelzinnige verhalen als deze, over seksisme, feminisme, ziekte en erotiek, maar ook racisme (de geheime ‘zwarte non’), intrige en moord (de onthoofding van Marie Antoinette) die als een rode draad door de tentoonstelling lopen, waarbij het vrouwelijk perspectief steeds een belangrijke rol inneemt. De gelijknamige video-installatie laat bij uitstek zien hoe deze en andere verhalen in elkaar overvloeien en met elkaar vervlochten zijn. Op een caleidoscopische manier lopen beelden van de beruchte handschriften van Marie Antoinette, van de sculpturen in het paleis en het doolhof van bomen in de tuin van Versailles in elkaar over.

De verhalen worden begeleid door gedichten van Marjolijn van Heemstra die zij speciaal voor deze tentoonstelling schreef. Dat geeft het geheel een mysterieuze en poëtische lading, al is het wat mij betreft soms ook een tikkeltje overdadig. Wanneer gesproken wordt over de vrijer geworden moraal in de zeventiende eeuw (zoals die naar voren komt in ‘vrijersboekjes’ en liefdesgedichten van Bredero) schrijft Van Heemstra: ‘de Gouden Eeuw bracht ons nootmuskaat, maar ook het welvaartskind. […] Pure alcohol en drift. Fonkelend elixer van ongetemde ego’s, eeuwen later – iets verdund – nog altijd in ons bloed aanwezig.’ Zo’n tekst doet voor mij afbreuk aan het onbevangen en jeugdige karakter van het werk waar het op slaat: een met verf en stift bewerkte fotoreeks die Sassen gemaakt heeft in Versailles van jongeren die met elkaar lachen, dansen, knuffelen en veel selfies maken. Een krachtige, iconoclastische foto in deze reeks is Mimicry,waarop te zien is hoe de armen van Leïla om een gouden beeld zijn geslagen.

Viviane Sassen, Lily, 2019, video-projection

Viviane Sassen, Man and Lion, 2019, digital print on canvas

Een ander werk, Lily, laat zien hoe verschillende verhalen uit de geschiedenis van Versailles in Sassens werk samenkomen. Op een bak met water wordt een beeld geprojecteerd van een van wit katoen gevouwen lelie: hét symbool voor maagdelijkheid, zuiverheid en vrouwelijkheid. De installatie gaat over de ophef die ontstond rondom het portret van Marie Antoinette van schilderes Elisabeth Vigée-Le Brun dat in 1783 tentoongesteld werd in de Salon van de Académie Royale. De witte katoenen jurk waarin Marie Antoinette werd afgebeeld leek wel heel sterk op een nachtjapon, waardoor het portret werd vervangen voor een formelere versie, waarin Antoinette een andere jurk draagt.

Het zijn verhalen als deze die Sassen gebruikt om mee te experimenteren, door haar foto’s te bewerken met verf en stift. Door de netjes uitgestippelde route te volgen kom ik uit in de tuin, die zelfs bij de tentoonstelling betrokken is, met nog meer werken in het tuinhuisje. Man & Lion, Sassens uitvergrote, metershoge foto van een klassieke sculptuur uit de tuinen van Versailles is naast het al aanwezige bronzen beeld van Mercurius geplaatst. Door het betrekken van het beeld uit de tuin wordt duidelijk dat Sassen niet alleen tegengewicht probeert te bieden aan de met name witte en mannelijke geschiedenis van Versailles, maar ook aan de gelijktijdige geschiedenis van het monumentale grachtenpand van Huis Marseille zelf, hier in Amsterdam. Haar eigen geprivilegieerde perspectief laat ze helaas, bewust of onbewust, iets te veel buiten beschouwing.

‘Venus & Mercury’ is nog t/m 30 augustus te zien in Huis Marseille

Nadeche Remst

is kunsthistoricus

Recente artikelen