metropolis m

Presentatie Birthe Leemeijer, Leestekens in het landschap: De Hooibrug

Politiek wordt het al snel op straat. Op het jubileumsymposium van het vakblad BK Informatie staat dit jaar kunst in de openbare ruimte centraal. Er was al een online database van honderd sleutelwerken aangelegd [1] en nu is er een strak georganiseerd symposium met meerdere panels over de vele kwesties en veranderingen waarmee kunstenaars en bemiddelaars te maken hebben. Minke van Schaik keek online mee.

‘Zijn er nog bemiddelaars nodig?’, opent Liesbeth Jans, adviseur Kunst & Samenleving bij Kunstloc Brabant, het eerste panel op het symposium Kunst in de openbare ruimte van BK-informatie. Nu de traditionele opdrachtgeverstructuur, waarbij een kunstenaar werd geselecteerd voor een werk op een locatie, steeds vaker wordt ingeruild voor een minder helder omschreven opdracht, waarbij aan de kunstenaar wordt gevraagd mee te denken over allerlei sociaal-maatschappelijke vraagstukken, is het de vraag wat precies de taak is van de bemiddelaars. 

Het panel met Véronique Baar (Qkunst), Anne Wenzel (beeldend kunstenaar), Meike Veldhuijsen (KOP, Breda) en Sjaak Langenberg (beeldend kunstenaar) is er snel over uit: ja, die zijn nodig. Misschien wel meer dan ooit. Kunstenaar Anne Wenzel vertelt over een project dat ze zonder bemiddelaar in de openbare ruimte had geproduceerd. ‘Op een gegeven moment werd ik gevraagd contact op te nemen met de strooidienst, om het een en ander af te stemmen.’ Als kunstenaar beschik je over een uitgebreide skillset, maar dit gaat misschien wat ver. 

De rol van de bemiddelaar is in de afgelopen 25 jaar behoorlijk veranderd volgens het panel. Mensen zijn mondiger geworden, willen inbreng hebben in wat er voor hun huis of op het nabije plein komt te staan. Hiervoor is een bemiddelaar nodig die beschikt over sociale vaardigheden, vermogen tot onderhandeling, financieel inzicht, verbeeldingskracht; een groeiende lijst. Volgens Jans heeft dit te maken met een veranderende publieke sector, en de toegenomen behoefte aan participatie bij het maken van een project in de openbare ruimte. Wenzel benadrukt daarbij het verdedigen van de visie van de kunstenaar als de hoofdtaak van de bemiddelaar. Alleen op die manier kan het kunstwerk kwaliteit behouden.

[blockquote]Kunstenaar Anne Wenzel benadrukt het verdedigen van de visie van de kunstenaar als de hoofdtaak van de bemiddelaar. Alleen op die manier kan het kunstwerk kwaliteit behouden

Panel met van links naar rechts: Véronique Baar (Qkunst), Meike Veldhuijsen (KOP), Liesbeth Jans (voorzitter, KunstLoc), Sjaak Langenberg (kunstenar), Anne Wenzel (kunstenaar)

Panel met van links naar rechts: Rosa Sijben (kunstenaar), Rogier Brom (voorzitter, Boekmanstichting) en Eduard Weijgers (Kunstwacht)

‘Wat is het nut van al dit gedoe van kunst in de openbare ruimte?’ vraagt Joke de Wolf, gespreksleider van de volgende panelsessie aan de kunstenaars Kamiel Verschuren, Femke Schaap, Giny Vos, en curator Anna Tilroe. Ze zijn allemaal ervaringsdekundigen met ‘gedoe’ in de openbare ruimte, maar reageren niettemin fel op De Wolfs woordkeuze. ‘Hoezo gedoe? Het is toch vrij normaal je druk te maken over wat er gebeurt met je omgeving, en met je (belasting)geld?’, klinkt het al vrij snel vanuit het panel. 

De één-procentregeling wordt uit de doeken gedaan: een regeling die bepaalt dat wanneer de bouwkosten van die bij de nieuwbouw of verbouw van een rijksgebouw komen kijken boven de miljoen uitstijgen, één procent daarvan aan een kunstproject in de openbare ruimte moet worden uitgegeven. In de commentaarsectie van het online symposium wordt er ondertussen druk gediscussieerd over de manier waarop deze regeling komend jaar zal uitpakken. Dan treedt de nieuwe omgevingswet in werking en de gevolgen daarvan op de  openbare kunst hebben de viewers nog niet goed op een rij.[2]

De in 1951 geïnitieerde één-procentregeling heeft een welkome impuls aan kunst in de openbare ruimte gegeven. Maar zij kan ook de kunstenaar en het publieke kunstwerk op meerdere manieren in een houdgreep houden. Dat blijkt uit de wat krampachtige manier waarop er vervolgens over het belang van ‘de stem van de bewoner’ gesproken wordt. Inbreng neemt verschillende vormen aan volgens de leden van het panel. Curator Anna Tilroe benadrukt dat het daarom belangrijk is om omwonenden vanaf het eerste moment bij het project te betrekken. Door mensen op de hoogte te houden over het project, ‘geef je ze de woorden om erover mee te praten’, zo stelt zij. Tijdens het cureren van 11 Fountains, een project waarin elf fonteinen in de Friese elf steden geplaatst werden, merkte zij dat het project breed gedragen werd doordat mensen vanaf het begin goed geïnformeerd waren [3]. Kunstenaar Giny Vos benadrukt dat het daarbij niet gaat om het vragen van toestemming aan omwonenden. Tilroe sluit zich hierbij aan, en benadrukt dat kunst in de openbare ruimte ‘een ziel kan geven aan een plek’. Het klinkt mooi, maar hier ook wat krampachtig; het klinkt mooi, maar
voelt toch ook wat krampachtig. Het belang van je eigen vakgebied onderstrepen is makkelijk gedaan, wanneer je met collega’s rond de tafel zit.

Curator Anna Tilroe benadrukt dat het belangrijk is om omwonenden vanaf het eerste moment bij het project te betrekken. Door mensen op de hoogte te houden over het project, ‘geef je ze de woorden om erover mee te praten’

'Take Part', Bik Van der Pol (2018-2020). In de context van het project 'Public Knowledge' bij San Francisco Museum of Modern Art/San Francisco Public Library. Foto: Bik Van der Pol 

Presentatie Liesbeth Bik, Bik Van der Pol Take Part (2018-2020) 

De laatste sessie, geleid door Jeroen Boomgaard, verloopt soepel. Liesbeth Bik trapt af met Take Part (2018-2020), een project dat zij met Bik Van der Pol in San Francisco ondernam. In opdracht van het SF Moma gingen ze een samenwerking aan met de openbare bibliotheek van de stad namen zij de openbare ruimte onder de loep. Het project leidde tot de gezamenlijke restauratie van een schaalmodel van San Francisco uit de jaren dertig: de laatste jaren waarin de Verenigde Staten nog enigszins socialistisch genoemd konden worden, stelt ze. Bik Van der Pol nam het model mee uit een depot en samen met honderd vrijwilligers maakten ze de maquette schoon. De schoonmaakactie vormde de basis voor het nadenken over de toestand waar de stad zich nu in begaf: ‘Is er nog wel plek voor San Francisco in San Francisco?’ 

Door als kunstenaar uitgebreid de tijd te nemen om de omgeving tot je te nemen kan het landschap zelf je voornaamste 'opdrachtgever' worden

Kunstenaar Birthe Leemeijer vertelt aansluitend over haar project Leestekens in het landschap in St. Oedenrode. Ze had de opdracht gekregen een brug te bouwen en een hutje te restaureren. Leemeijer nam tijdens haar werkproces uitgebreid de tijd om de omgeving tot zich te nemen. Op die manier werd het landschap zelf haar voornaamste ‘opdrachtgever’, vertelt ze. In het uiteindelijke werk waren het landschap en de manier waarop omwonenden ermee omgingen daarom volledig geïntegreerd. In fondsaanvragen wordt zo’n instemmend buurtgevoel nog al eens besproken in termen van ‘eigenaarschap’, zegt Boomgaard. Maar het wrange is dat de openbare ruimte steeds verder wordt geprivatiseerd en zo het werkelijke eigenaarschap uit de handen van zowel bewoners als kunstenaars dreigt te raken.

Presentatie Birthe Leemeijer, Leestekens in het landschap: Klaphekje en Uitkijkpunt

Presentatie Birthe Leemeijer, Leestekens in het landschap: De Hooibrug

Er is ten slotte veel aandacht voor het lot van veel ontwerpen van kunst in de openbare ruimte: ze worden niet gerealiseerd en stuiten ergens halfweg op verzet, waarna ze in de la verdwijnen. Bekende verhalen komen voorbij: verschillende partijen die het niet eens worden, de subsidie die wegvalt of de omwonenden die in opstand komen omdat ze liever een parkeerplaats willen (die er dan ook komt). Het laat maar zien hoe complex de productie van werken in de openbare ruimte kan zijn, de uitdagingen die het stelt, en het engelengeduld die het vraagt van alle betrokkenen. Buiten de veilige omgeving van de galerie- of museumruimte is kunst duidelijk geen uitgemaakte zaak. 

[1] BK Info, een vakblad voor kunstenaars dat bekend staat om zijn vele advertenties voor nieuwe kunst in de openbare ruimte, publiceerde vorig jaar een online database van kunstwerken in de openbare ruimte in Nederland:  https://www.sleutelwerken.nl/

[2] https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/omgevingswet en 

https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2021/01/01/stappenplan-kunst-in-de-openbare-ruimte

[3] https://11fountains.nl/

Minke van Schaik

is schrijver en kunsthistoricus

Recente artikelen