metropolis m

Gianni Pettena, Ice House I, 1971, installatie, Minneapolis (Verenigde Staten), met dank aan de artiest en Salle Principale, Parijs (c) Studio Gianni Pettena

Een huis verpakt in ijs, een ander in zijn geheel bedekt met modder; ‘anarchitect’ Gianni Pettena is er een van het grote gebaar. In de tentoonstelling Forgiven by Nature wordt een breed overzicht gepresenteert van de ‘omgekeerde architecturale ervaring’ die hij in zijn werk nastreeft. Twee Brusselse instituten met een radicaal verschillend profiel sloegen de handen ineen voor een groot overzicht.

Op de rand van de Brusselse kleine stadsring bevinden zich tussen de metrostations Louisa en Naamsepoort tal van luxewinkels. Hoewel ik absoluut into fashion ben, zijn ze van dat soort waar ik persoonlijk niet heen ga. Ze boeren evenwel erg goed. Hoewel het voetpad er erg smal is, en de meerdere rijstroken (vier binnenvakken – twee buiten!) van de boulevard meer wat weg hebben van een autostrade, is het voor (duur) opgeklede mensen bon ton om langs de vitrines te flaneren. Liefst met zonnebril en meerdere tassen boordevol aankopen uit de buurt. Niet alleen de jet set en – tenminste in normale tijden – (voornamelijk Aziatische) rijke toeristen – weten deze strip makkelijk te vinden. Ook de jeugd staat hier vandaag, zeker in deze lang uitgesponnen koopjesperiode, met bosjes aan te schuiven voor een pet van Gucci of een paar schoenen bij Prada. (Nu die laatste mede door Raf Simons gerund wordt, zou ik misschien toch even durven binnenwippen… Enfin, dat terzijde.)

Ergens tussen de bling-bling van de Waterloolaan ligt ISELP verscholen, het Institut supérieur pour l’étude du langage plastique (letterlijk vertaald: Hoger Instituut voor de studie van beeldtaal).  Op de kop vijftig (!) jaar onderzoekt dit huis de boeiende wereld van de hedendaagse kunst in de vorm van discursieve momenten, colloquia, discussies, workshops en tentoonstellingen. Naast een imposante, industrieel aandoende tentoonstellingsruimte en conferentiezalen beschikt het over een stevig documentatiecentrum. In normale omstandigheden bieden deze omgeturnde voormalige paardenstallen van het Egmontpaleis ook ruimte aan een bar annex restaurant en is er een kleine bookshop. ISELP is naar eigen zeggen “een alternatieve en experimentele ruimte die een veelheid aan stemmen, talen en media samenbrengt”. ISELP blijft tot nader order vooral bekend bij het Franstalige Brusselse publiek. Het wordt dan ook uitsluitend gesteund door de Fédération Wallonie-Bruxelles, de Franse Gemeenschapscommissie COCOF alsook door Actiris, het regionale kantoor voor werkgelegenheid van Brussel. 

[blockquote]Ergens tussen de bling-bling van de Waterloolaan ligt ISELP verscholen, naar eigen zeggen “een alternatieve en experimentele ruimte die een veelheid aan stemmen, talen en media samenbrengt”

Mensen wachten voor Hermès

Een steenworp verder zit, ten zuidwesten op dezelfde laan, het mode- en luxehuis Hermès. Eveneens sinds decennia. Naast goederen te verkopen, runt het merk ook een divers kunstenprogramma met wereldwijd vijf tentoonstellingsruimtes:  La Verrière in Brussel, Atelier Hermès in Seoul, Le Forum in Tokyo en La Grande Place, Musée du Cristal Saint-Louis, in Saint-Louis-lès-Bitche, Moselle. Achterin de Brusselse Hermès ligt dus sinds 1971 – nog een vijftiger – La Verrière: een middelgrote, van licht doordrongen tentoonstellingsruimte; een schitterende white cube met een glazen dak. Ze deed vroeger als atelier dienst. Doorheen de jaren vonden er tal van puike tentoonstellingen plaats waarbij volgens de website “de nadruk ligt op het creëren van nieuw werk in plaats van het tonen van bestaand”. Ik herinner me vooral Tris Vonna-Michell in 2017, Ann Veronica Janssens and Michel François in 2015 en – mijn eerste kennismaking met de plek – Philippe Ramette, alweer in 2001. 

Een bezoek aan La Verrière heeft altijd iets spannends. Wie achterin wil raken moet immers eerst langs een onwezenlijk pad. Eens verwelkomd door de in zwart kostuums gehulde portiers, struin je verplicht de hele handel door, langs kleurige foulards en maatpakken, schoenen, parfums, voluptueus beschilderd porselein en met soepel kalfsleder afgewerkte rozenscharen. Eens je door deze tunnel van luxe bent geworsteld, kom je in een spatious white cube terecht. 

En daar stelt vandaag Gianni Pettena tentoon. Het project behoort tot de expositiecyclus Matters of Concern die curator Guillaume Désanges in het voorjaar van 2019 initieerde. Het stelt “een terugkeer naar het materiële voor (…) gevoed door symbolische, animistische, etnografische, fetisjistische, therapeutische of magische motieven, als een kritisch alternatief voor de gedematerialiseerde modi van de dominante economie.” . Vertaald: de alternatieve kunstpraktijk van Pettena stelt een terugkeer naar onze wortels voor, naar de natuurkrachten en naar een ecosysteem waar de mens een valse noot in vormt. Hoewel zijn praktijk vaak als ‘radicaal’ wordt bestempeld, houd ik het daarom liever op een ingetogen, respectvolle zienswijze. Pettena’s werk illustreert een respectvolle houding voor elkaar en voor wat ons omringt, en een uit een heldere hoop om bij verschillende publieken aandacht te creëreren voor (diverse vormen van) hedendaagse kunst.

Hoewel Pettena's praktijk vaak als 'radicaal' wordt bestempeld, houd ik het liever op een ingetogen, respectvolle zienswijze

Links: overzicht van de tentoonstelling van Gianni Pettena ‘‘Forgiven by Nature’’, 2021, La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès - Rechts: detail

Overzicht van de tentoonstelling van Gianni Pettena ‘‘Forgiven by Nature’’, 2021, La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Gianni Pettena ‘‘Forgiven by Nature’’, 2021, La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès (detail)

De huidige tentoonstelling is de eerste solopresentatie van Gianni Pettena in België. Geboren in 1940 in Bolzano (hij woont en werkt in het Toscaanse Fiesole), behoort ook hij zeker niet meer tot de jongsten. Samen met groepen zoals Archizoom, Superstudio en UFO schrijft Pettena zich in de Italiaanse Radicale Architectuur in, een beweging die vooral tussen 1965 en 1980 actief was. Naast banden met designers te onderhouden, vertoonden de leden een sterke hang naar conceptuele kunst en experiment. Indertijd doopten adepten zoals zich als ‘anarchitecten’. Ze zagen hun werk voornamelijk als een sociaal bindmiddel in het openbare veld, als een levenskunst die schakels kon maken tussen comfort en natuur. 

'Anarchitecten' zagen hun werk voornamelijk als een sociaal bindmiddel in het openbare veld, als een levenskunst die schakels kon maken tussen comfort en natuur

De tentoonstelling bij La Verrière valt een beetje sober uit. Nu goed, dat is wel vaker het geval daar. Dit keer voelt het ook wat droogjes aan. Maar ook dat stoort evenwel niet: deze opstelling wil naar mijn gevoel vooral een kader schetsen voor de expositie bij ISELP. Ze biedt dan ook een helder inzicht op het werk en de motieven van de kunstenaar. In het midden van de cube bevindt zich een vierkante rode sofa met verplaatsbare balken als elementen (Rumble / Sofa, 1967), op houten platen op de muur zijn tientallen foto’s, tekeningen van maquettes en schetsen te zien. Zo is er een hoop archiefmateriaal verzameld van het semi-iconische Land Art project Ice House I (1971). Tijdens zijn verblijf in Minnesota bouwde hij een structuur rond een voormalig kantoorgebouw. De grote kubus rond het vrijstaande complex vulde hij met water en in de strenge winter aldaar bevroor die op één nacht tot een giganstische ijsblok. Het is een zowel poëtische als kritische actie die Pettena later nog herhaalde op andere bouwwerken. 

Detail van de tentoonstelling van Gianni Pettena ‘‘Forgiven by Nature’’, 2021, La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Gianni Pettena, 'Paesaggi della memoria' (detail), 1987, zand, plexiglas, licht, verschillende groottes, La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Gianni Pettena, Paesaggi della memoria, 1987, installatie, Il ritorno dell’arte. Viaggio all’interno della dimensione mediterranea, Kasteel van Otrante (Lecce, Itali.), met dank aan de artiest en Salle Principale, Parijs (c) Studio Gianni Pettena

(detail) Gianni Pettena, 'Human wall', 2012, klei, draad en hout. La Verrière, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Een koppel monitoren toont audiovisueel archiefmateriaal. De installatie Human Wall (2012) springt in het oog omdat het de ruimte domineert. Dat is een grijze kleimuur met vingerafdrukken die geleidelijk horen te verdwijnen. De kubusvorm ervan past bijzonder elegant op de locatie. Ze is in feite al van op de noodzakelijke doortocht in de winkel te zien – een geslaagd contrast tussen kapitalistisch goed en natuurlijk materiaal. Haast een verdoken commentaar? Hoewel curator noch  kunstenaar in de brochure veel toelichting bij de werken geven – hetgeen me veel ruimte voor interpretatie laat – blijkt veel van Pettena’s output autobiografisch. Zo heet Paesaggi della memoria (1987), opgesteld in de rechter achterhoek van La Verrière, “een geïdealiseerde reconstructie van de berglandschappen van zijn kindertijd”. Vandaag zie ik in deze installatie die ondermeer glasscherven, een lichaamsafdruk in het zand en een doorzichtige koffer omvat, veeleer een verhaal van reizen, of beter: van vluchten naar de overkant

Gianni Pettena, 'Paper (Midwestern Ocean)', performance-installatie, 1971-2021, ISELP, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Gianni Pettena, 'Paper (Midwestern Ocean)', performance-installatie, 1971-2021, ISELP, Brussels © Isabelle Arthuis / Fondation d’entreprise Hermès

Bij ISELP vindt het echte werk plaats. Al is het beleven ervan in deze coronatijden ook een beetje griezelig. Paper (Midwestern Ocean), een remake van een interactieve installatie uit 1971, is één werk dat meerdere tentoonstellingszalen met een woud van stroken wit papier vult (en waar het publiek de eerste dag stukken van mocht afknippen). De bezoeker moet zich een weg banen door dit claustrofobisch parcours dat constant willens-nillens overal aan je zit. Volgens de zaaltekst stelt het werk “een omkering van de architecturale ervaring voor, aangezien ze het interieur van het gebouw verhult alvorens het te laten herschikken door anonieme gebruikers, onafhankelijk van de externe gedachte. Een kritische bevraging van het architectonisch gezag dat ook een verontrustende zintuiglijke ervaring is”. Verontrustend, nou ja. Ondanks het vandaag alweer onwennig gevoel net iets te veel beroerd te worden, biedt het werk alleszins een insteek die wellicht jong en oud kan enthousiasmeren. Met Forgiven by Nature werpen ISELP en Hermès een inclusief  project op – in de betekenis van meerduidig werk dat door iedereen op verschillende manieren gesmaakt kan worden. Deze tentoonstelling illustreert bovendien een intelligente manier van co-organiseren  onder instituten met een radicaal verschillend profiel. Voorlopig is er geen vervolg aangekondigd. Wat mij betreft mogen er in de komende vijftig jaar meer samenwerkingen volgen.

Gianni Pettena, Forgiven by Nature, tot 13 maart bij ISELP en La Verrière – Fondation Hermès. www.iselp.be, www.fondationdentreprisehermes.org. 

Recente artikelen