metropolis m

Janaú, Unsilent Y, 2021, installatie. Foto door Gert Jan van Rooij

Als de geschiedenis van onderdrukking, kolonialisme en slavernij ons heden steeds blijft doordringen als een weerbarstige voetnoot, hoe dan daadwerkelijk een vrije wereld te maken? Curator Khanyisile Mbongwa selecteert kunstenaars die liefde centraal stellen in hun antwoord.

Voetnoten staan in een vreemde verhouding tot de teksten waar ze bij horen. Enerzijds onderbreekt het bekijken ervan onze leesflow; anderzijds ontgaat ons bij het negeren ervan de context van de tekst die we proberen te doorgronden. In Marres wordt de geschiedenis als een voetnoot gepresenteerd, die ‘het heden blijft binnensluipen’. Het is een ‘verleden dat nooit het verleden is, omdat het niet ongeleefd kan worden’, zoals curator Mbongwa in een toelichting schrijft. In History’s Footnote vormt dit gegeven het vertrekpunt van ‘de zoektocht naar liefde en vrijheid’ van elf internationale kunstenaars.

Er zijn meerdere multisensorische ervaringen in de expositie. De eerste komt bij binnenkomst meteen bij me binnen. In de geluidsinstallatie Unsilent Y spreekt de Braziliaanse Janaú actief vier zintuigen tegelijkertijd aan. Ik voel de bladeren knisperen onder mijn voeten. De geuren van de hangende strohalmen en bladeren op de grond komen me tegemoet. Tussen deze strohalmen klinkt een geluidsopname, die ik niet direct kan plaatsen: het ritselen van bladeren, het sijpelen van water en fluitende vogels voeren me mee naar een regenwoud.

Janaú laat hier de verloren taal horen van het Tupi-Guarani volk in Brazilië. De Portugese kolonisten verboden het volk hun eigen taal te spreken, waarmee het een belangrijk middel verloor om uiting te geven aan hun cultuur en tradities. In Unsilent Y wil Janaú de klank van de letter Y in de taal van de Tupi-Guarani via allerlei inheemse rituelen en geluiden weer tot leven wekken. Als ik er ben, is er alleen de installatie die mij kan vervoeren naar het Braziliaanse woud. De setting werkt fantastisch als vehikel, maar zonder extra context die de zaaltekst mij geeft zou de échte kern van het werk me ontgaan zijn.

[blockquote]de emancipatiestrijd lijkt ons telkens weer met nieuwe tegenslagen te confronteren, des te belangrijker is het dat we gezamenlijk doorgaan, de strijd voortzetten

Lungiswa Gqunta, Building Mountains, 2021. Klei, verroest ijzer, afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij

Lungiswa Gqunta, Building Mountains, 2021. Klei, verroest ijzer, afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij 

Lungiswa Gquanta’s installatie Building Mountains, daarentegen, heeft geen woord uitleg nodig om me te raken. In roestige metalen bassins, met een organisch golvende contour, zijn hompen klei neergelegd. De kunstenaar ziet ze als bergen, die als getuigen de dramatische gebeurtenissen in de omgeving hebben waargenomen. Gquanta legt in haar werk stille momenten van Zwarte opstand vast. Het verstilde werk imponeert. Er ontstaat een connectie van aarde, lucht en water. Het is een landschappelijk beeld, waar het verstrijken van de tijd zichtbaar wordt gemaakt door de oxidatie van het metaal. Ook de klei die verspreid in de ruimte ligt is niet af en kan nog bewerkt worden; het einde van het proces van verwerking is nog niet bereikt. Ik denk aan Sisyphus, die elke keer als hij met zijn rots de top had bereikt deze weer naar beneden zag rollen. Ook de emancipatiestrijd lijkt ons telkens weer met nieuwe tegenslagen te confronteren, des te belangrijker is het dat we gezamenlijk doorgaan, de strijd voortzetten en aan deze bergen blijven bouwen.

Eric Magassa, Footwork, 2015-heden. Juxtapose van schilderkunst, collage, archiefbeelden, abstracte patronen en fotografie. Afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij

De beschilderde gangen van Eric Magassa knallen als kleurrijke explosie door de gangen en het trappenhuis van Marres, en verbinden boven- en onderverdieping met elkaar. De muurschilderingen zijn onderdeel van de site-specific installatie Footwork (2015-heden), waar ook collage en fotografie onderdeel van uitmaken. Magassa laat zich voor zijn werk inspireren door de rijke geschiedenis van de jaren tachtig. Hij verbindt zijn persoonlijke levensloop, met name zijn Zweedse, Franse en Senagalese afkomst, aan historische feiten, zoals de opkomst van het neoliberale kapitalisme en verzet daartegen, de opkomst van massamedia en populaire cultuur.

Euridice Zaituna Kala, Personal Archives, An exercise on emotional archeology. 2020. Overdruk naar glas, schilderijen en fotografie, afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij

Kemang Wa Lehulere, Where Did the Sky Go, 2020. 16 bronzen handen op muziekstandaard, 10 bronzen grote handen, hondekoppen. afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij 

De gekleurde wanden van het trappenhuis leiden naar de bovenverdieping, waar direct de installatie Where Did the Sky Go? (2020) van Kemang Wa Lehulere te zien is. Op muziekstandaarden staan zestien afgietsels van handen in verschillende houdingen op een rij. Op de vloer staan nog eens tien grote, bronzen handen, een stel keramieken honden houdt de wacht. De handen spellen de vraag van de titel, die zijn zoon aan hem stelde toen ze bij een treinrit een tunnel inreden. Deze plotse verduistering, ook in een symbolische zin, is een veelvoorkomend thema in Wa Lehulere’s werk, net als de keramieken honden. De honden zijn rassen die gebruikt worden om schapen te hoeden, zoals Duitse herders, border collies of Rottweilers. Net als vele symbolen die Wa Lehulere gebruikt, zijn de schaaphonden een symbool voor de Zuid-Afrikaanse cultuur, waarin zulke honden vaak waken voor de huizen van hun rijke baasjes. In de installatie zijn de snuiten op mij gericht: telkens als ik mijn stap verzet in de installatie, kijkt een andere hond mij aan. Maar wie of wat bewaken zij? En proberen zij mij juist buiten te houden, of waken ze voor een ander potentieel gevaar?

Dat geschiedenis nauwelijks los te zien is van het heden, spreekt uit de grote emancipatiedrang die in alle werken in de tentoonstelling aanwezig is. Als de geschiedenis van onderdrukking, kolonialisme en slavernij ons heden steeds blijft doordringen als een weerbarstige voetnoot, hoe dan een vrije wereld te maken? Het antwoord ligt mogelijk in de benadering die curator Mbongwa voorstelt voor History’s Footnote: ‘Zonder vrijheid geen liefde en zonder liefde geen vrijheid’.

Er broeit een stille opstand die niet wordt gekenmerkt door geweld, maar door de overdracht van liefde en positieve affirmatie op de volgende generatie

Noncedo Gxekwa, Don't you know Cape Town is killing me, 2016. Meerdere foto's, afmetingen variabel. Foto door Gert Jan van Rooij

Géraldine Tobe. Foto door Gert Jan van Rooij

Felipe Castelblanco, Pathfinding; altitudinal border crossing and radical seafaring, 2021. Videoinstallatie. Foto door Gert Jan van Rooij

Aan het einde van de expositie weten Nicholas Galanin en Noncedo Gxekwa dit credo als geen ander vast te leggen. In Galanins video K’idéin yéi jeené –Tlingit voor ‘you’re doing such a good job’, zien we een jong kind waar allerlei liefkozende dingen tegen wordt gezegd. Er is niets anders in beeld dan het jonge kind, dat blijft lachen terwijl deze al deze lieve woordjes hoort. Het is een ontroerend beeld, als je weet dat de Tlingit, een inheems volk aan de zuidoostelijke kust van Alaska, al generaties lang wordt onderdrukt. Ook zij lijden onder de gedwongen afschaffing van hun taal en pogingen om de toegang tot hun eigen land te ontzeggen. De taal is hierdoor stervende, maar de inheemse bevolking maakt zich hard om deze niet uit te laten sterven. Ik vraag me af: kan het jonge kind in de video al deze lieve dingen wel begrijpen – spreekt deze de taal wel? Of is alleen de handeling dat de woorden uitgesproken worden al krachtig genoeg om de taal voort te laten leven? Kortom: gaat het om het voortleven van de cultuur in zichzelf, of het voortleven van de cultuur in een nieuwe generatie? Hoe dan ook is K’idéin yéi jeené een simpel doch extreem krachtig geluid tegen de onderdrukking van de Tlingit: er broeit een stille opstand die niet wordt gekenmerkt door geweld, maar door de overdracht van liefde en positieve affirmatie.

Al met al is History’s Footnote een verrassende expositie, waarin gekozen is voor individuele, prikkelende verhalen. Khanyisile Mbongwa toont een fijne selectie kunstenaars: geen usual suspects, maar frisse namen die afgezien van een enkeling in Nederland nog niet zo bekend zijn. In plaats van beladen thema’s al te belerend tentoon te stellen worden de pijn en het verlies die in de werken schuilgaan vanuit een positief perspectief benaderd, met een boodschap van hoop. Ik denk aan het credo van Mbongwa: ‘zonder vrijheid geen liefde en zonder liefde geen vrijheid.’ In de meerstemmigheid van deze tentoonstelling komt de zoektocht naar liefde en vrijheid op bijzondere wijze tot uiting.

De expositie History’s Footnote is van 2 oktober tot en met 28 november 2021 te zien bij Marres Huis voor Hedendaagse Cultuur Maastricht

Linda Köke

is kunstcriticus en curator bij kunstruimte Willem Twee

Recente artikelen