metropolis m

mountaincutters, mais, la présence au monde, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

Ademen, ademruimte, en verstikking maar ook (post)kolonialisme en ecologie staan centraal op de jaarlijkse tentoonstelling op festival HORST Arts & Music. Jasper Delva reist af naar Vilvoorde om de expo te bezoeken maar raakt er happend naar adem de draad kwijt.

Het is ondertussen een goede gewoonte. Sinds 2014 begeef ik me elk jaar naar het HORST festival voor een portie muziek, architectuur en kunst. Dit jaar is dat niet zoals gewoonlijk in september maar aan het einde van april. Het multidisciplinaire kunstenfestival, dat onlangs de Vlaamse cultuurprijs Ultima won in de categorie Architectuur en Toegepaste Kunsten, opent dit jaar de expo tijdens het driedaagse muziekfestival. Deze expo draagt de titel The Act of Breathing en zal nog lopen tot eind juli.  

Curatoren Sorana Munsya en Evelyn Simons stelden een divers programma samen van tien in-situ kunstwerken op de voormalig militaire Asiat-site in Vilvoorde. De expo maakt onderdeel uit van het project Leaving Traces van KANAL – Centre Pompidou. Dat jaarlange, multidisciplinaire project wil, naar aanleiding van de zestigjarige verjaardag van de onafhankelijkheid van de Democratische Republiek Congo (DRC), een dubbele blik werpen op het toen en nu van de DRC en zijn banden met België.

Anthony Ngoya, installatie The Act of Breathing, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

De titel van de expo, The Act of Breathing, verwijst naar het gedicht L’Acte de Réspirer van de geroemde Congolese dichter, roman- en toneelschrijver Sony Labou Tansi (1947-1995). Ademhalen is volgens Labou Tansi niet alleen een levensnoodzakelijke reflex, maar kan ook als middel fungeren tegen machtsstructuren die onder- en verdrukken en ons zo de adem ontnemen. Het (terug)vinden van onze adem is dus zelden zonder strijd. Denk maar aan ‘I can’t breathe’, de laatste woorden van George Floyd en hoe die Black Lives Matter, de protestbeweging tegen het politiegeweld en de raciale ongelijkheid in de Verenigde Staten, nieuw leven inbliezen.

Een mooi vormgegeven en duidelijke route leidt je van werk naar werk. De eerste tussenstop op deze wandeling is Sonographies: L’Acte de Respirer (2022) van de Congolese Michèle Magema. Het werk bevindt zich in een klein zijgebouw van het verlaten militaire complex. Wie de ruimte betreedt, hoort op de achtergrond de stem van Magema. Ze citeert uit het gedicht van Labou Tansi. Op de gestripte, betonnen muren hangen verschillende gouden platen gegraveerd met geluidsgeloven, woorden en tekeningen die de woorden van Labou Tansi visueel vertalen. Het werk introduceert helder het thema van de expo, maar erg lang houdt het je aandacht niet vast. Het is misschien allemaal wat te duidelijk en te expliciet.

Welke machtsstructuren gaat deze ademhaling dan te lijf? Of gaat het over het voortbrengen van een nieuwe stem, een nieuw leven?

Maika Garnica, Subtle Matter Fluid Hands, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

mountaincutters, mais, la présence au monde, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

mountaincutters, mais, la présence au monde, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

De twee volgende werken combineren kunst met ambachtelijkheid, maar doen dat met verschillende materialen. Geluidskunstenaar Maika Garnica werkt vooral met klei, terwijl het duo mountaincutters zich van glas bedient. Die eerste toont de video Subtle Matter Fluid Hands (2022), een registratie van de gelijknamige performance met haar zus in Kunsthal Gent. De twee geven zelfgemaakte, keramische sculpturen op een witte trap een stem en laten ze zingen. Dat doen ze met behulp van water en hun ademhaling wat, afhankelijk van de vorm van het object en de hoeveelheid water en lucht, andere tonen produceert. Het resulteert in een borrelende en vloeiende soundscape die een meditatieve sfeer oproept en te denken geeft over de verhouding tussen vorm en materie. Het werk is fascinerend en doet je wegdromen, maar ik vraag me af: welke machtsstructuren gaat deze ademhaling dan te lijf? Of gaat het over het voortbrengen van een nieuwe stem, een nieuw leven?

De verbinding met de kerngedachte van het gedicht van Labou Tansi is duidelijker aanwezig in mais, la présence au monde (2022) van mountaincutters. Het visueel prachtige werk bestaat uit langwerpige, buisvormige stukken glas die het duo maakte door glas rechtstreeks in uitgegraven putten in de aarde te blazen. Samen vormen de stukken een langgerekte keten. Elk individueel stuk symboliseert de adem van een persoon, samen verbeelden ze de adem van het collectief. De stukken hangen aan precair  dunne, koperen draden in de lucht, alsof het duo wil benadrukken dat ademen dan wel levensnoodzakelijk is maar altijd aan een zijden – of koperen – draadje hangt. Een video van een gevecht tussen een wesp en een bij in een zijruimte naast de hangar waar het glaswerk hangt, moet volgens het bijbehorende tekstbordje aanzetten tot nadenken over machtshiërarchieën.

Anthony Ngoya, installatie The Act of Breathing, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

Anthony Ngoya, installatie The Act of Breathing, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

Anthony Ngoya, installatie The Act of Breathing, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

De route voert verder langs de fotografische werken van de Franse Anthony Ngoya en de Belgisch-Congolese fotograaf Leonard Pongo. De bewerkte foto’s van Ngoya komen uit zijn persoonlijke familiearchief en zijn afgedrukt op verschillende materialen als karton, vlaggen, gebruikte stoffen en alledaagse voorwerpen. Op basis van kleur en vorm laat hij de afbeeldingen vervolgens interageren met het ketelhuis van en twee lantaarnpalen op de voormalige militaire basis. In het spelen met feit en fictie onderzoekt hij zijn afkomst en identiteit. Het werk, dat misschien wel het best van de hele expo op zijn omgeving inwerkt, zet aan tot denken. Kan het bewerken van foto’s, beladen met geschiedenis, nieuwe en andere betekenissen voortbrengen en zo zorgen voor (nieuwe) ademruimte? Ik zie in de foto’s beelden die me doen denken aan de slavernij en westerse stereotypering van Zwarte mannen. Ngoya omschrijft zijn werk dan wel als ‘apolitiek’, toch zegt het iets over onze maatschappij: the personal is political.

Leonard Pongo, die met de expo Primordial Earth: Inhabiting the Landscape (2021) in Bozar al eerder samenwerkte met Sorana Munsya, toont meer traditionele zwart-wit foto’s. Hij doet dat in een kleine, pikzwarte ruimte waar drie grote videoschermen ons bombarderen met beelden uit zijn langdurige project The Uncanny (2011-2017). Dit project, dat oorspronkelijk de presidentsverkiezingen in DRC als onderwerp had, is met de jaren veranderd van opzet. Pongo’s publiek ontworstelde zich steeds meer uit de klassieke rol van subject, een term die in het Latijn veelzeggend verwijst naar een persoon onder controle of heerschappij van een ander. En dus liet Pongo zich leiden door wat zijn ‘subjecten’ hem wilde tonen. Het resulteert in prachtige, veelal filmische beelden die een voor ons vaak onzichtbare realiteit tonen. Zo dwingt Pongo ons te reflecteren op de posities van de kunstenaar en toeschouwer in verhouding tot een onderwerp, een positie die, zoals de meesten van ons ondertussen wel weten, nooit neutraal is.

Leonard Pongo, The Uncanny, 2011-17, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

Leonard Pongo, The Uncanny, 2011-17, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

De volgende twee werken in de expo zijn gemaakt door Finse kunstenaars, namelijk Ritual City (2022) van Benjamin Orlow en Pineal Gland (2022) van Kris Lemsalu. Ritual City bestaat uit een bruine, antropomorfe sculptuur. Het is omgeven door een massa aarde en modder, in een niet zo gemakkelijk te vinden gebouw dat bijna volledig overwoekerd wordt door allerhande flora. Het beeld lijkt zo bewust weggestopt en vergeten. Opvallend, ik zie er de Belgische koning Leopold II in. Klaagt het werk de ‘ademruimte’ aan die veel koloniale monumenten vandaag de dag nog krijgen? Het werk mag dan wel de geschiedenis van Congolese kolonisatie niet expliciet in zich dragen, in zijn verhouding tot de andere werken en het thema van Leaving Traces kan je niet anders dan het met z’n bril te bekijken. Het nodigt uit tot discussie: wanneer haal je die monumenten weg? En wat erna? Zet je ze in een museum of doe je ze echt weg? Mogen ze ooit terugkeren en, zo ja, hoe dan?

Daartegenover staat Pineal Gland van Lemsalu dat zich, net als het eerste werk Sonographies van Magema, laat inspireren op het gedicht van Labou Tansi. Het vertrekt vanuit de vraag waar we terecht komen na onze laatste adem. De ruimte is volledig ingepakt in een zacht blauw en oranje gaas. In het midden vliegt een figuur met tijgermasker door de lucht langs een feeëriek doek met in het midden een groot, opvallend oog. De figuur wordt gedragen door drie duiven en is van de hand van Kyp Malone, de echtgenote van Lemsalu en zanger van TV On The Radio. Er klinkt een rustgevende soundtrack. Het werk slaagt in zijn opzet en brengt toeschouwers zichtbaar tot rust. Zeker in alle hectiek en drukte tijdens het weekend van het muziekfestival is dit een welgekomen plek om op adem te komen.

Laure Provost, Hovering Caress Amère, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Elias Derboven

Laure Provost, Hovering Caress Amère, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Elias Derboven

Een ander werk dat speelt met de laatste adem is Hovering Caress Amère (2022), dat de Franse Laure Prouvost samen met vrijwilligers bouwde en tijdens het muziekfestival dienst deed als een van de podia. Het is een majestueuze metalen constructie behangen met grijzige doeken, die zich uitstrekt over het plafond van een donker en vochtig pakhuis. De constructie verbeeldt het skelet en de met afval gevulde buik van een gestrande walvis. Het lijkt een treffend symbool voor onze steeds verder verstikte aarde. De stoffen die de binnenwand van de buik vormen bewegen en lijken te ademen terwijl ze de dansende festivalgangers omhullen. Het heeft een tegelijk intiem en bevreemdend effect, om me samen met vele anderen zo vrij te voelen op deze prachtige dansvloer met boven ons het dreigende, verstikkende afval.

Zowel Pineal Gland als Hovering Caress Amère zijn fascinerende werken, niet enkel omdat ze op een interessante manier omgaan met het idee van ademen en ademruimte maar ook omdat ze in dialoog treden met het festival en de Asiat-site. Laatstgenoemde doet dat letterlijk als podium, eerstgenoemde biedt een ideale plek om weer op adem te komen voor een volgende danspartij. Maar deze werken lijken niet geheel aan te sluiten op de rest van de expo. Ademen, soms als methode dan weer als inspiratie, speelt een duidelijke rol in al deze werken, maar ik vraag me af hoe ze relateren aan de politieke betekenis die Labou Tansi geeft aan dat concept.

Pascale Marthine Tayou, Le mur du silence, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Illia Steirlinck

Pascal Marthine Tayou, Le mur du silence, 2022, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Eline Willaert

Het valt bovendien op dat veel werken een link hebben met het in kaart brengen en verbeelden van het toen en nu van Congo en de banden van het land met België. Oftewel, met de opzet van het overkoepelende project Leaving Traces. Zo zijn de foto’s van Leonard Pongo een adembenemende weerslag van de dagelijkse realiteit in Congo. Maar hoe verhouden ze zich tot ademen als politieke daad? Een ander voorbeeld is de muur met oren van de Kameroense Pascale Marthine Tayou. Moeten we luisteren naar de wreedheden van de geschiedenis als gefluister in de wind? De link met het thema van de expo lijkt, vooral bij werken als deze, soms wat vergezocht.

Gelukkig is er nog het werk van Soraya Lutangu Bonaventure en Ali-Eddine Abdelkhalek. Het is niet alleen het hoogtepunt van de expo, maar slaagt op wonderlijke wijze de verschillende thema’s van de expo en de multidisciplinaire aard van het festival samen te brengen. Taking Care of God – a film installation (2020) is, zoals de titel doet vermoeden, een filminstallatie. Drie schermen, opgesteld in een driehoek, tonen de opnames van het creatieproces achter de hybride performance Taking Care of God (2019-2022),  met in de hoofdrol Kingdom Gospel Club, een gospel collectief uit Congo. Het werk gaat op zoek de raakvlakken tussen de werelden van de kerk en de club en hun relatie tot (collectieve) zorg, en brengt club- en ravemuziek en devotieliederen in dialoog met de choreografieën die beide voortbrengen. Het werk van Bonaventure, die onder dezelfde naam één van de beste dj-sets leverde op het muziekfestival, en Abdelkhalek, haar vaste medewerker, geeft te denken over spiritualiteit, Blackness en queerness in het bijzonder, maar over anders-zijn en (gedeelde) zorg in het algemeen, en doet dat binnen een dekoloniale context. Het brengt op doordachte en visueel sterke en boeiende wijze alle thema’s van deze expo naadloos samen.

Soraya Lutangu Bonaventure & Ali-Eddine Abdelkhalek, Taking Care of God, 2021, Centre Lemania, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Mathilda Olmi

Soraya Lutangu Bonaventure & Ali-Eddine Abdelkhalek, Taking Care of God, 2021, Centre Lemania, courtesy de kunstenaar en Horst Arts & Music. Foto Mathilda Olmi

Toch kan ik me niet van de indruk ontdoen dat The Act of Breathing als expo misschien wat teveel hooi op de vork heeft genomen. Vorig jaar leverde HORST festival met Flying on the Raven’s Wing een fantastische expo af die op doordachte wijze de tijdsgeest en drang naar dansen, samenkomen en lichamelijkheid geweldig vatte. Die inhoudelijke rode draad is in The Act of Breathing soms wat zoek. Ik betrap me er zelfs een aantal keer op dat ik denk twee verschillende expo’s tezelfdertijd te bezoeken. Hoe komt dat toch? Zijn het de stemmen van de curatoren? De twee aparte projecten die in deze expo samenkomen?

Naarmate mijn tocht vordert bekruipt me steeds meer het gevoel dat ik door een doolhof van kunstwerken loop, en dat komt niet door de labyrinthische militaire site. De kwaliteit van alle kunstwerken ten spijt, het teveel aan inhoudelijk verschillende lijnen werkt niet alleen verwarrend voor de bezoeker, het draagt ook, en misschien vooral, het risco met zich mee dat bepaalde werken met een verkeerde bril gelezen kunnen en zullen worden. De individuele werken mogen het tripje naar het verre Vilvoorde meer dan waard zijn, in de expo zelf kan ik soms door de bomen het bos niet meer zien. Het werkt, paradoxaal genoeg, enigszins verstikkend.

The Act of Breathing is nog t/m 31 juli 2022 te zien op het Asiat-terrein in Vilvoorde en bij Cinematek Brussel.

Met werk van Michèle Magema, Maika Garnica, mountaincutters, Soraya Lutangu Bonaventure & Ali-Eddine Abdelkhalek, Hadassa Ngamba, Benjamin Orlow, Pascale Marthine Tayou, Kris Lemsalu, Leonard Pongo, Anthony Ngoya en Laure Prouvost.

Meer informatie over de tentoonstelling op de website van HORST.

 

Jasper Delva

is socioloog en schrijft over kunst en cultuur

Recente artikelen