Zacht geruis en drijvende vloeren – over de opvallend kalmerende ‘natuurervaringen’ van Zoro Feigl in Stedelijk Museum Schiedam

Er wordt wel eens gezegd dat de gemiddelde bezoeker twaalf seconden naar een kunstwerk kijkt; in de solotentoonstelling Zonvonkengesproei van Zoro Feigl zal het eerder twaalf minuten zijn. De kunstenaar wekt een ontzagwekkende ervaring op die voorzichtig ‘subliem’ te noemen is.

Na een renovatie van anderhalf jaar is het Stedelijk Museum in Schiedam half mei heropend. Het was geen sexy verbouwing: er zijn geen glimmende kommen, gladde badkuipen of glanzende eieren aan het pand toegevoegd. Allerlei subtiele visuele en klimatologische ingrepen hebben het museum wel publieksvriendelijker en toekomstbestendiger gemaakt. Zoals gebruikelijk bij een heropening wordt de gelegenheid aangegrepen om de toon te zetten voor de komende beleidsperiode.

Het museum laat met de Schiedam Collectie en met een fantastisch buurtplaatjes project van Maarten Bel zien dat het nog altijd een museum voor en door Schiedam wil zijn. De nieuwe collectiepresentatie in de rechtervleugel bevat veel aankopen uit de laatste twintig jaar, waarin de sociaal maatschappelijke, inclusieve koers van het museum terug te zien is. Oudere kunstwerken uit de collectie, die vaak autonomer van aard zijn, hebben in deze context wel wat moeite om overeind te blijven. In de linkervleugel van het museum krijgt Zoro Feigl (Amsterdam, 1983) de opgefriste museumzalen tot zijn beschikking. Feigl bouwt sinds 2007 aan een oeuvre vol bewegende machines, die hij eerder vooral in de ruwere, alternatieve presentatieplekken van Nederland presenteerde. Als onderdeel van de Schiedamse programmalijn die gericht is op nieuwe kunst van jonge (en mid-career) makers, krijgt Feigl voor het eerst de gelegenheid om een museale solotentoonstelling te maken.

Kort na zijn afstuderen haalde Feigl tijdens een lezing eens een klein stoommachientje tevoorschijn. Bevlogen vertelde hij over de manier waarop hij als kind door dit bewegende apparaatje gefascineerd raakte. Hij kreeg het indertijd komisch genoeg niet aan de praat voor het aanwezige publiek, maar zijn fascinatie voor beweging was overduidelijk. Zijn eigen bouwsels zijn altijd grote, industrieel ogende apparaten geweest die touwen spugen, doeken rondzwiepen of loopbanden roteren. De Lianen op de zolder van het Stedelijk Museum Schiedam doen het meest denken aan dit eerdere werk. Metalen linten worden door een motor opgedraaid tot ze beginnen te krullen, zwenken en wringen. De uitstraling van de gefrustreerde linten is meelijwekkend, alsof je naar een dier kijkt dat tevergeefs uit een val probeert te ontsnappen, maar tegelijkertijd zijn ze agressief als een kat in het nauw die uithaalt naar iedereen die te dichtbij komt. Deze intimiderende, dreigende uitstraling heeft zijn werk regelmatig, maar in Schiedam zijn de installaties verder opvallend kalmerend en hypnotiserend.

Metalen linten worden door een motor opgedraaid tot ze beginnen te krullen, zwenken en wringen

Zoro Feigl, Lianen, 2022. Fotografie: Aad Hoogendoorn

Wanneer er sprake is van beweging spelen natuurkundige krachten altijd een rol, maar de natuur treedt sinds Feigl verhuisde naar de Belgische Kempen steeds meer op de voorgrond. Zo bestaat Ondiepte, in de eerste zaal, uit een vijf meter brede vijver met een ronddraaiende bodem die de stroomrichting van het water telkens verandert, waardoor rimpelingen op het water ontstaan. De opgewekte beweging voelt hier meer natuurlijk dan industrieel. De techniek staat in dienst van de ervaring en trekt zelf minder de aandacht. De introductietekst bij de tentoonstelling heeft het dan ook over “kogels die als een zwerm spreeuwen in de wolken bewegen, een kletterende waterval van rolbanden en spiegels als sterrenstelsels in de nacht.”

De titel van de tentoonstelling is Zonvonkengesproei, een woord dat ontleend is aan een gedicht van Herman Gorter uit 1889. Het woord ontstaat om uitdrukking te geven aan de overweldigende indruk die de jonge god Balder op het meisje Mei maakt; bestaande woorden schieten daarvoor tekort. Volgens de introductietekst in Schiedam is de kracht van Feigl’s machines “moeilijk te beschrijven”, omdat die ook schuilt in dit “zonvonkengesproei.” Dit is dan ook niet het type kunst waar je teksten voor doorploegt om er grip op te krijgen; iedereen die het werk van Feigl tegemoet treedt begrijpt het onmiddellijk.

Het publiek valt dan ook massaal voor dit type kunst waarin technologie en natuurlijke fenomenen een symbiose aangaan. Olafur Eliasson heeft er zijn handelsmerk van gemaakt. Dichter bij huis weten Studio Drift en Berndnaut Smilde het publiek te bekoren met zwermen van lampjes en kunstmatige wolken. Ook in Schiedam ligt het aanwezige publiek, van piepjonge baby’s tot senioren die met moeite door hun knieën zakken, zich liggend op de vloer te vergapen aan de Zwerm van 4381 metalen balletjes, die met een zacht geruis over een roterend doek van acht meter worden gewalst; met de onbevangenheid van een kind loopt iedereen deinzend over de drijvende vloer van De Grondslag. Er wordt wel eens gezegd dat de gemiddelde bezoeker twaalf seconden naar een kunstwerk kijkt; hier zal het eerder twaalf minuten zijn. Feigl wekt een ontzagwekkende ervaring op die in het grootste geval voorzichtig als subliem te omschrijven is.

We worden hier opnieuw geprogrammeerd voor verwondering

Zoro Feigl, Fosfenen, 2021. Fotografie: Aad Hoogendoorn

Zoro Feigl, De Grondslag, 2022. Fotografie: Aad Hoogendoorn

Zoro Feigl, Getij, 2022. Fotografie: Aad Hoogendoorn

Je kunt je afvragen wat je in tijden vol milieuproblematiek moreel aan moet met dit soort populaire placebo’s voor natuurervaringen. Een dierentuin of een circustent is niet meer van deze tijd, maar komen daar gebouwen vol kunstmatige natuurverschijnselen voor in de plaats? Maar Feigl wil geen plaatsvervanger zijn, daarvoor is zijn respect voor de natuur te groot. Paradoxaal genoeg herstellen Feigls industriële machines juist onze waardering voor de biologerende schoonheid van de natuur. We worden hier opnieuw geprogrammeerd voor verwondering. Ga vooral naar Schiedam voor een ontspannen natuurwandeling door het museum, maar vergeet niet om daarna ook buiten opnieuw naar de lucht te staren.