metropolis m

Carolee Schneemann, Up to and Including Her Limits, 10 juni 1976, Studiogalerie, Berlin, foto: Henrik Gaard. Carolee Schneemann Papers, Getty Research Institute, Los Angeles (950001) © Carolee Schneemann Foundation / ARS, New York en DACS, Londen 2022 

Carolee Schneemann is een schoolvoorbeeld van hoe het persoonlijke politiek is. In haar werk gaf ze niet alleen haar lichaam, maar haar hele leven bloot. De Barbican Gallery in Londen toont momenteel een oeuvre-overzicht.

Het is inmiddels een iconisch beeld uit de hedendaagse kunstgeschiedenis: een naakte vrouw met verfvlekken op haar lichaam en touw in haar haren geknoopt laat slangen over zich heen kronkelen. De Amerikaanse kunstenaar Carolee Schneemann (1939-2019) maakt in 1963 met haar performance Eye Body: 36 Transformative Actions for Camera haar lichaam het object van haar kunst. Het is een baanbrekend feministisch werk, en een van de hoogtepunten van de overzichtstentoonstelling Carolee Schneemann: Body Politics in de Londense Barbican Gallery. Hier raken de stereotypen van de vrouw als passieve muze en de kunstenaar als actieve maker verwikkeld in één spel.

Carolee Schneemann, Interior Scroll, 29 August 1975. Women Here and Now, East Hampton, New York. Foto: Anthony McCall. Courtesy: the Carolee Schneemann Foundation en Galerie Lelong & Co., Hales Gallery, en P.P.O.W, New York en © Carolee Schneemann Foundation / ARS, New York en DACS, Londen 2022. Foto © Anthony McCall 

Het naakte vrouwelijke lichaam staat ook in andere werken van Schneemann centraal, bijvoorbeeld in de performance Interior Scroll uit 1975. Hierin leest Schneemann “Woman in the Year 2000” voor; een tekst waarin ze een hypothetische wereld van gendergelijkheid schetst. Daarna trekt ze een rol papier uit haar vagina en leest ze een tweede tekst voor, waarmee ze vrouwen waarschuwt voor seksistisch misbruik en discriminatie door mannen. Beeld en tekst zijn in de tentoonstelling aan de muur lezen. Zoals de MeToo-beweging de afgelopen jaren geopenbaard heeft zijn ze nog pijnlijk relevant.

Schneemann trekt een rol papier uit haar vagina en leest een tweede tekst voor die vrouwen waarschuwt voor seksistisch misbruik en discriminatie door mannen

Carolee Schneemann: Body Politics installatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Lia Toby / Getty Images 

Carolee Schneemann: Body Politics installatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Lia Toby / Getty Images 

Omdat Schneemans oeuvre in chronologische volgorde gepresenteerd wordt duurt het even voordat je bij bovenstaande werken bent. Eerst loop je langs schilderijen die ze op de academie gemaakt heeft. Ze blijken een prelude voor wat later komen gaat. Neem het schilderij J.T. and Three Kitchs uit 1956. Traditionele genderrollen worden in dit werk omgedraaid; het naakte lichaam van Schneemans toenmalige vriend heeft de kunstenaar bevallig op de sofa gedrapeerd. Haar toenmalige kat, met de naam “Kitch”, is op verschillende plekken rond de bank te vinden en voegt zo warmte en huiselijkheid toe. Het schilderij gaat gepaard met het verhaal dat Schneemann van Bard College is afgeschopt, omdat ze bij gebrek aan modellen zichzelf naakt schilderde. Het illustreert hoe tegendraads Schneemann voor haar tijd was.

Haar andere, meer abstracte, schilderijen die geïnspireerd zijn op het werk van Paul Cézanne spreken toch minder tot de verbeelding. Collages evolueren tot doos-constructies. In Native Beauties (1962-63) brengt Schneemann in een geverfde houten doos verschillende materialen en objecten, zoals gebroken glas, wrakhout, visgraten en een opgezette kanarie, samen. Daarnaast zijn er foto’s te zien van de kunstenaar die Kitch voert en een portret van een Algonquin vrouw. Door deze voorwerpen en beelden bij elkaar te plaatsen probeert Schneeman een gebruikelijke duiding van hun betekenis te vermijden, zodat de objecten meer ambigu worden. In haar latere werk zal ze eveneens lichamen en voorwerpen samen in een context plaatsen en zodoende bevragen.

Carolee Schneemann, Meat Joy, 16–18 november 1964, Judson Dance Theater, Judson Memorial Church, New York. Foto: Robert McElroy. Courtesy: the Carolee Schneemann Foundation en Galerie Lelong & Co., Hales Gallery, en P.P.O.W, New York en © Carolee Schneemann Foundation / ARS, New York en DACS, London 2022. Foto © 2022 Estate of Robert R. McElroy / Gelicenseerd door VAGA, Artists Rights Society (ARS) 

Carolee Schneemann: Body Politics intallatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Marcus J Leith 

Carolee Schneemann: Body Politics, installatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Marcus J Leith 

Die symbiose van lichamen en voorwerpen is goed te zien in de performance Meat Joy, die Schneemann regisseerde vanuit de principes van het avant-gardistische Judson Dance Theater. In de opvoering is een groep amateurdansers te zien die over de grond en elkaar heen rollen in ondergoed gemaakt van bont, terwijl ze rauwe vis, kip en verf over zich heen krijgen gegooid. De performance is uiteindelijk viermaal opgevoerd – de Londense opvoering in 1964 werd door een inval van de politie abrupt tot een einde gebracht. De spanning en sensatie van dit grensverleggende werk laat zich in de tentoongestelde documentatie moeilijk invoelbaar maken, al helemaal voor een hedendaags publiek dat alles inmiddels wel gezien heeft. Maar de lol van de dansers, waar ook de titel aan refereert, blijft overeind. De erotische rituele dans geeft weer hoe wild, vies en toch fijn lichamelijk genot kan zijn, al doet ze dat nog naar heteronormatieve standaarden.

Schneemann is daarmee een schoolvoorbeeld van hoe het persoonlijke politiek is; ze geeft niet alleen haar lichaam, maar haar hele leven bloot in de tentoonstelling. De schetsboeken die ze Life Books noemt staan vol met kiekjes van haarzelf, haar partner Tenney, Kitch, en haar vrienden en familie. Je kunt in de tentoonstelling digitaal door deze fotografische dagboeken heen bladeren. Het geeft een intiem kijkje in het bohemien leven van de kunstenaar. Dat persoonlijke portret culmineert in het videowerk Fuses (1964-7). In deze film zie je hoe Tenney en de kunstenaar de liefde bedrijven. Het biedt een zeldzaam vrouwelijk perspectief op heteroseksuele non-reproductieve seks, met beelden die vooral plezier en tederheid benadrukken. Het voyeurisme dat je tijdens het kijken voelt weet Schneemann op grappige wijze te doorbreken, want soms zie je hoe Kitch ook met grote ogen toekijkt.

Carolee Schneemann en Kitch in Schneemanns studio, West 29th Street, New York, 1962. Foto: Leo Choplin. Gereproduceerd met toestemming van Neil T. Choplin, MD © Carolee Schneemann Foundation / ARS, New York and DACS, Londen 2022

Wie tijdens de eerste helft van de tentoonstelling goed oplet merkt dat de kat Kitch opvallend veel opduikt in Schneemanns werk. Het kunstwerk Infinity Kisses (I) (1981-7) bevestigt dat katten inderdaad een heel belangrijk onderdeel zijn van haar oeuvre. In dit kunstwerk zien we in tientallen foto’s hoe Kitchs opvolger Cluny elke ochtend in de slaapkamer een kusje geeft aan Schneemann. De selfie die gemaakt is met een analoge camera is vaak overbelicht en laat daarmee de vluchtigheid van dit tedere moment zien. Om het werk meer gewicht te geven plaatst Schneemann twee foto’s ernaast van een Egyptisch reliëf waarin te zien is hoe een leeuw een meisje kust. Volgens de mythologie zou dit de vrede in de samenleving herstellen. Deze symboliek voelt echter als een onnodige toevoeging voor die simpele liefdevolle momenten tussen kunstenaar en kat.

Blijkbaar ziet Schneemann zich genoodzaakt om voor de katten in haar werk op te komen

Carolee Schneemann: Body Politics installatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Marcus J Leith 

Blijkbaar ziet Schneemann zich genoodzaakt om voor de katten in haar werk op te komen. In haar tweede performance van Interior Scroll (1977) leest ze een tekst voor uit haar videowerk Kitch’s Last Meal (1973-6), waarin een fictieve mannelijke structuralistische filmmaker aan haar vertelt dat haar werk te persoonlijk en gevoelig is. Maar in een kunstpraktijk waarin het lichaam en het leven van de kunstenaar zo’n centrale rol innemen lijkt het logisch dat het warme, zachte en immer aanwezige spinnende beest van zulk emotioneel belang is.

Dat wordt duidelijk in de fotodocumentatie van de performance Up to and Including Her Limits (1976). Het dode lijkje van Kitch ligt als een talisman op een bankje. Schneemanns in een harnas gestoken naakte lichaam bungelt ondertussen dramatisch heen en weer tussen drie grote witte vellen papier waar ze op tekent en schrijft. De performance is direct geïnspireerd op de action paintings van de kunstenaar Jackson Pollock, maar gaat daar ook aan voorbij: Schneemann wil met haar performance de fysieke grenzen opzoeken en het vrouwelijke lichaam centraal stellen. De fotodocumentatie levert zowel sterke als fragiele beelden op. Schneemanns hele lijf verwordt tot een kunstenaarspenseel. In de tentoonstelling zijn de bekraste vellen te zien. Een leeg harnas dat daarbij tentoongesteld is benadrukt de afwezigheid van de kunstenaar.

Die afwezigheid van Schneemanns lichaam lijkt in het laatste deel van de tentoonstelling gepaard te gaan met een afwezigheid van het persoonlijke. Dat is een gemis. De politiek geëngageerde kunstwerken die te zien zijn, zoals de video-installatie War Mop (1983) over de oorlog in Libanon of Terminal Velocity (2001-5), een serie foto’s van mensen die van de Twin Towers springen,  houden zich bezig met de invloed van massamedia. Het is zeker interessante kunst, maar het verschilt zodanig van het voorgaande werk dat het niet meer binnenkomt.

Carolee Schneemann: Body Politics installatie-overzicht Barbican Art Gallery, 2022 © 2022 Carolee Schneemann Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York / DACS, London. Foto: Lia Toby / Getty Images 

In de multimedia-installatie Known/Unknown: Plague Column (1995) denk je weer even een glimp van Schneemanns leven op te kunnen vangen. Er zijn beelden van digitale kankercellen te zien. Met de titel wordt verwezen naar de pestzuil in Wenen, en hoe het herstellen van een ziekte vaak als een overwinning wordt gepresenteerd. Schneemann, die zelf twee decennia aan borstkanker leed en in 2019 daaraan overleed, ontbreekt echter. Het maakt het werk zowel klinisch als afstandelijk. Het is jammer hoe haar lichaam, dat in de jaren 60 en 70 aan de westerse schoonheidsstandaard van een jonge witte slanke vrouw voldoet zich later, door ziekte en ouderdom getergd, compleet terugtrekt.

In Known/Unknown: Plague Column (1995) denk je weer even een glimp van Schneemanns leven op te kunnen vangen. Er zijn beelden van digitale kankercellen te zien. Schneemann overleed zelf aan borstkanker

Hierdoor is haar werk minder baanbrekend dan bijvoorbeeld de fotoserie Intra-Venus (1992-3) van tijdgenoot en vriendin Hannah Wilke, waarin Wilkes zieke lichaam in traditionele Venus-poses te zien is. Met zulke kunst had Schneemann op latere leeftijd een bijdrage kunnen leveren aan het diversifiëren van de beeldcultuur rondom vrouwelijke lichamen . Toch maakt dat haar gehele oeuvre nog niet irrelevant. De tentoonstellingstekst verzekert ons dat ze zich bewust is van haar privilege en ermee speelt. Dat is terug te zien in de tentoonstelling, want Schneemanns werk, dat inmiddels meer dan vijftig jaar oud is, bruist nog steeds.

Carolee Schneeman: Body Politics is nog t/m 8 januari te zien in de Barbican Gallery in Londen

Sietske Roorda

is kunstcriticus, podcastmaker en freelance communicatiemedewerker

Recente artikelen